A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
birinci arasında orta mövqe tutur, zira bu, o fəaliyyət sahəsinə aiddir ki, burada məqsəd təbiətlə münasib halda var-dövlət yığmaqdan ibarətdir, [bu, o fəaliyyət sahəsidir ki, burada, var- dövlət toplamaq] mübadilə yolu ilədir; bu üçüncü sahə özündə torpağa aid olmaq etibarı ilə, həm yerin üstündə yetişən, həm də sözün əsil mənasında bar-bəhər verməyən bütün şeyləri ta- mamlayır, bununla belə xeyir gətirir, necə ki, məsələn, meşələri yarmaq və mədən işlərinin bütün sahələri; axırıncının öz növbə- sində bir çox sahəsi var, çünki yerdən çıxarılan mədən suxurları olduqca müxtəlifdir. 3. Var-dövlət toplamaq bacarığına aid olan sahələrin hər birinin ümumi əlamətləri haqqında bu qədər danışmaq kifayət edər. Əlbəttə, burada əsaslı su rə td ə təfsilatı araşdırmaq təcrübi nöqteyi-nəzərdən daha yaxşı olsa da, lakin bunların üstündə dayanmaq yersiz olardı. Sadalanan bütün fəaliyyət sahələrin- dən ən yaxşısı odur ki, orada təsadüflər az əhəmiyyət daşıyır, ən pisi-odur ki, orada bədən zədələnir, ən mütisi-odur ki, orada həddindən artıq fiziki qüvvə tələb olunur, ən qeyri-nəcibi isə- daha az xeyirxahlıq tələb olunanıdır. 4. Göstərilən şeylərin özlərinə dair ədəbiyyatları var, mə- sələn, Haret Parosskinin və Apollodor Lemnosskinin 5 həm adi, həm də meyvəçiliyi əhatə edən əkinçilik haqqında əsərləri, eynən başqa yazarların da bu cür şeylərə dair əsərləri var. Bunlarla maraqlananlar göstərilən əsərlərdən kifayət qədər məlumat ala bilərlər. Üstəlik, o hekayətləri də cəmləşdirmək faydalı olardı ki, onlarda bəzi insanlara necə var-dövlət toplamaq qismət olmasından danışılır. Bütün bunlar o adamların xeyrinə olacaq ki, onlar var-dövlət toplamaq bacarığına yaxşı münasibət göstərirlər. Miletli Fales haqqında hekayət də bu cür hekayətlər sırasına daxildir. 5. Bu, gələcəyi görüb, var-dövlət toplayan bir adam haqqındadır, bunusa Falesin müdrikliyini nəzərə alaraq onun 30 adına çıxırlar, lakin buna ümumi nöqteyi-nəzərdən də baxmaq olar. Haçan ki, onu kasıbçılıq üstündə məzəmmətləyib iddia edirdilər ki, guya fəlsəfə ilə məşğulluq heç bir fayda gətirmir, nəql edirlər ki, onda o, astronomik məlumatlar əsasında qabaqcadan zeytunun bol məhsul verəcəyini görərək hələ qış qurtarmamış özündə olan kiçik məbləğ pulu Milet və Xiosdakı yağ zavodlarına börca verib, onlarla ucuz müqavilə bağlamışdı ki, onunla heç kim rəqabətə girməsin. Elə ki, zeytun yığımı vaxtı çatdı, əlüstü hamıya eyni vaxtda yağ zavodları lazım oldu, o da özünə sərfəli olan şərtlərlə yağ zavodlarını iltizama 6verib çoxlu pul yığdı, sübut etdi ki, filosof istədiyi halda asanlıqla varlana bilər, lakin bu, onlarıın can atdığı şey deyil. 6. Deyirlər ki, Fales beləcə öz müdrikliyini sübut etdi. Ancaq, ümumiyyətlə, biz dediyimiz kimi, var-dövlət toplamaq işində kiminsə hansı bir monopoliyanı əlinə keçirməsi faydalıdır. Buna görə də bir çox dövlətlər çətin maliyyə vəziyyətinə düşərkən gəlir əldə etmək üçün bu yola əl atırlar - onlar bu və ya digər mallar üzərində inhisar yaradırlar. 7. Belə ki, Siciliyada bir nəfər dəmirçi emalatxanalarından, ona faizlə verilən pula, bütün dəmirləri alır, sonra qalvaneydən tacirlər gələn zaman bir inhisarçı kim/ onu n adi q iym ətindən bir balaca yuxarı dəmirləri satmağa başlayır. Beləliklə də o, əlli talantdan yüz qazanır. 8. Bundan xəbər tutan Dionisi7 əmr çıxarır, bununla da həmin adama pulları özü ilə aparmaq icazəsi verilir, lakin onun özü Sirakuzanı tərk etməli idi, çünki o, elə gəlir mənbəyi tapmışdı ki, bu, Dionisinin maraqlanna ziyan vururdu. Falesin və siciliyalının tapıntısı eynilik təşkil edir: onlar ikisi də özlərinə monopoliya yarada bilmişdilər. Bu cür məlumatları əldə etmək siyasi xadimlər üçün də faydalıdır: ailələr kimi əksər dövlətlər də bundan daha artıq dərəcədə pul vəsaitlərinə və bu cürə gəlirlərə ehtiyac duyurlar. Elə dövlət xadimlərinə rast gəlinir ki, onların bütün fəaliyyətləri bu məqsədə doğru yönəlmişdir8. 31 V. 1. Təsərrüfat haqqında olan elm üç cür səlahiyyəti təx- min edir: birincisi, ağanın qula münasibətdə səlahiyyəti (bu barədə biz yuxarıda danışmışdıq); ikincisi, atanın övladlarına qarşı münasibəti, üçüncüsü, ərin arvadına qarşı münasibəti. Həqiqətən, sərbəst məxluqlar kimi həm arvad üzərində, həm də övladlar üzərində səlahiyyət var, lakin bu səlahiyyət eyni tərzdə həyata keçiriimir. 2. Ərin arvadı üzərində səlahiyyətini siyasi xadimin səlahiyyəti ilə, atanın övladları üzərində səlahiyyətini - çarın səlahiyyəti ilə müqayisə etmək olar. Axı kişi öz xüsusiy- yətlərinə görə bu və ya digər qeyri-normal işlərinin üstündən keçmək şərti ilə rəhbərlik etməyə qadından daha çox iqtidarlı- dır, yaşlı və kamil adam isə cavan və kamilləşməmiş adama nisbətən yaxşı rəhbərlik edə bilər. Dövlət vəzifələrinin əksəriyyətinə adam təyin edilən za- man ardıcıllığa riayət olunur: həm bunlar, həm də digərləri tamamilə təbii olaraq bərabərliyə və bütün fərqlərin aradan qal- dınlmasına can atırlar. Bununla belə haçan ki, bəziləri hökm sü- rür, qalanları isə tabeçilikdə qalır, yenə də bunları və o biriləri onların xarici görünüşləri, onların danışıqları və yaxşı mənada seçilən əlamətlərinə görə fərqləndirmək cəhdi ortaya çıxır. Yeri gəlmişkən Amasis də özünün ayaq yuduğu qab haqqında danışarkən elə bunu nəzərdə tuturdu9. Kişinin qadına qarşı mü- nasibəti həmişə yuxarıda göstərilən tərzdə müəyyən edilir. Ata- nın övladı üzərində səlahiyyətini isə çarın səlahiyyətinə bənzət- mək olar: valideynin övladları üzərində ağalıq etməsi onlara qarşı olan məhəbbətdən, həm də onun onlardan böyük olma- sından irəli gəlir, bu cür ağaiıq da bilavasitə çar hakimiyyətinin özüdür ki, var. Buna görə də Homer Zevsi hamının hökmdarı kimi «insanların və allahların atası» adlandıranda çox gözəl ifa- də işlətmişdir. Çar öz xüsusiyyətlərinə görə təbəələrindən seçil- 32 mişdir, lakin onlarla eyni soydan olmalıdır. Bu, böyüklə kiçik və valideynlə uşaq münasibətinə də aiddir. 3. Aydındır ki, təsərrüfatda cansız mülkiyyətin əldə olun- masından çox insanların, əvvəlincinin bolluğundan çox (nəyi ki, biz var-dövlət adlandırırıq, onu) axırıncının məziyyətlərinin, qul- dan çox azad insanların qeydinə qalmaq lazımdır. Hər şeydən öncə qullar xüsusunda sual meydana çıxa bilər: ümumiyyətlə, qullarda işə yaramaqdan və xidmət göstərməkdən savayı hər hansı bir başqa məziyyətin olması ağla batandırmı? Qul digər daha yüksək, məsələn, təvazökarlıq, comərdlik, doğruculuq və bu kimi xüsusiyyətlərə malikdirmi? Yoxsa özünün fiziki qüvvəsi hesabına xidmət göstərmək qabiliyyətindən savayı heç bir baş- qa kefıyyətə malik deyil. «Hə» və «yox» cavabı vermək çətin olardı. Əgər hə, onda onlar azad insanlardan nə ilə fərqlənirlər? Əgər yox, bu qəribə olardı, zira axı, qullar da - zəka sahibidir- lər. 4. Təxminən bu cür çətinliklər qadın və uşaq barəsindəki məsələləri də araşdırarkən meydana çıxır: onlar məziyyətlərə malikdirlərmi, axı, qadın gərək təvazökar, comərd və doğrucu olsun, uşaq necə, özbaşınadırmı, təvazökardırmı, ya yox? Bu məsələyə əlavə olaraq, zatən alnına itaətdə bulunmaq yazılmış məxluqla, zatən alnına hökm sürmək yazılmış məxluqun məziy- yətlərinin eyni, yoxsa bir-birindən fərqli olmasına ümumi nöq- teyi-nəzərdən baxmağa dəyər. Əgər mükəmməllik bu hər iki məxluqa xasdırsa, bəs onda nədən həmişəlik onlardan birinin alnına hökm sürmək, digərinin alnına isə - itaətdə bulunmaq yazılmışdır. Bu fərq isə bu və digər məxluqa xas olan mükəm- məlliyin çox və ya az olmasına əsaslanmalıdır, zira «itaətdə bu- lunmaq» və «hökm sürmək» anlayışlarının özləri bir - birindən kəmiyyət cəhətcə deyil, keyfiyyət cəhətcə fərqlənir. 5. [Mükəmməlliyi] bir qisim adamda qəbul edib, qalanların- da danmaq çox qəribə olmazdımı? Axı əgər rəhbərlik edən təm- 33 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|