kinli və ədalətli olmasa onun hökm sürməsi necə yaxşı ola
bilər? Eləcə də itaətdə bulunan bu məziyyətlərə malik olmasa
o, necə yaxşı xidmət göstərə bilər? Azğın və alcaq adam heç
cür öz vəzifəsini yerinə yetirə bilməz. Beləliklə, aydındır ki, hər
ikisi də məziyyətlərə malik olmalıdır, lakin bu məziyyətlər, zatən
hökm sürənlərlə itaətdə bulunanlar bir-birilərindən neçə fərqlə-
nirlərsə, elə də fərqlənməlidir.
Bu fərq bizi bilavasitə ruhun xüsusiyyətlərini araşdirmağa
sövq edir. Bunun bir səbəbi, zatən hökm sürən, digəri - itaətdə
bulunandır; onlar, biz iddia etdiyimiz kimi, özlərinə müvafiq mə-
ziyyətlərə malikdir ki, bu da ağıllı və ağılsız səbəbiərirı məziy-
yətləridir. 6. Aydındır ki, bu cür münasibət başqa sahələrdə də
mövcud olmalıdır, zatən hökm sürməyin və itaətdə buiunmağın
cürbəcür üsulları mövcuddur. Axı azad adamın qul üzərindəki
səlahiyyəti kişinin qadına qarşı, böyük adamın isə uşağa qarşı
olan münasibətindən fərqlənir.
Beləcə, qula, ümumiyyətlə, qərar çıxarmaq xas deyil, bu
qadına xasdır, lakin təsir qüvvəsi yoxdur, həmçinin uşağa da
xasdır, lakin o, yetkinləşməmiş vəziyyətdədir. 7. İş, bu minvalla,
əxlaqi cəhətlərin üstünə gəlib çıxır: bütün məxluqlarda bunların
olmasını nəzərə almaq lazımdır, lakin eyni tərzdə deyil, hər kəs
üçün vəzifəsinə müvafiq surətdə. Buna görə də rəhbərlikdə
olan gərək bütünlüklə əxlaqi cəhətlərə malik olsun (həqiqətən,
əsər sadəcə oiaraq yaradıcıya məxsus olsa da, əsi! yaradıcının
özü - ideyadır), yerdə qalanların isə hər biri buna o qədər malik
olmalıdır ki, onun payına düşən həmin bu qədər ümumi məsələ-
lərin həllində iştirak etməyə kifayət etsin. 8. Belə ki, Sokrat
hesab etdiyi kimi qadına və kişiyə təkcə bir təvazökarlıq, yalnız
elə comərdlik və doğruçuluq xas deyil, görünür, yuxarıda adları
çəkilənlərin hamısı xüsusi məziyyətə malikdir, lakin bir comərd-
lik başçıya xasdır, digəri - nökərə; digər məziyyətlər də elə bu
34
cür. Bu, məsələyə bir az dərindən yanaşanda da aydın olur. O
adamlar yanılır ki, onlar ümumi nöqteyi-nəzərə tərəfdar çıxıb
iddia edirlər ki, guya vəziyyətin yaxşı olması, yaxud düzgün
həyat tərzi və s. elə məziyyətin özüdür ki, var. O adamlar nis-
bətən düzgün hərəkət edirlər ki, onlar Qorgiya kimi məziyyəti
müəyyən qrup adamlara aid edirlər. Məsələn, şairin qadın haq-
qında dediyi: «Susmaq qadının yaraşığıdır» sözü, ümumiyyətlə,
bütün qadınlara eyni dərəcədə şamil edilməlidir, lakin bunun
artıq kişilərə heç bir dəxli yoxdur. 9. Buna görə uşağın yektin-
ləşmədiyini nəzərə alaraq, şübhəsiz, onun özlüyündə əhəmiy-
yəti olan məziyyətindən danışmaq olmaz, ancaq hər halda
bunun uşağın sonrakı inkişafına və onu dolandıran adama
aidiyyatı var. Qulun ağaya olan münasibətində onun məziyyəti
haqqında da bunu demək olar.
Biz müəyyənləşdirdik ki, qul gundəlik tələbat işləri üçün
yararlıdır. Buradan aydındır ki, o, az da olsa məziyyətə malik ol-
malıdır, məhz eləsinə ki, onun özbaşınalığı və ölüvaylığı gördü-
yü işlərə ziyan gətirməsin. 10. Əlbəttə, ortaya sual çıxa bilər: bi-
zim müddəamız sənətkarlara da aid edilə bilərmi, onların özba-
şınalığı tez-tez öz işlərinə ziyan vurduğu halda onlar da məziy-
yətə malik olmalıdırmı? Yoxsa burda biz tamamilə ayrı bir hadi-
sə ilə üzləşirik? Axı qul həmişə öz ağası ilə qarşılıqlı münasibət-
də yaşayır; sənətkar bundan xeyli uzaqdır, buna görə də sənət-
kar özünun məziyyəti ilə qulu, nə qədər ki, sənətkar əməyi qul
əməyindən yüksəkdə durur, bir o qədər üstələməməlidirmi?
Aşağı səviyyəli işlə məşğul olan sənətkar hansısa məhdudlaş-
dırılmış köləliyə yaxın vəziyyətdə olur; qul artıq yaranışından bu
cürdür, lakin nə çəkməçi, nə də başqa peşə sahibi yaranışın-
dan belə olmur. 11. Aydındır ki, qulda xeyirxahlığın olması üçün
ağa ona lazımi stimulu verməlidir, hərçənd ki, bu xeyirxahlığı
qula öyrətmək onun vəzifəsi deyil. O adamlar düz danışmırlar
35
ki, onlar qulla danışmağın lüzumsuzluğunu, ona yalnız sərən-
cam verməyin lazım olduğunu iddia edirlər; yox, uşaqdan çox
qula nəsihət vermək lazımdır.
Lakin biz bu məsələləri kifayət qədər əhatə etmişik; ərlə
arvadın, ata ilə övladın münasibətləri haqqında, onların hər
birinə xas olan məziyyətləri haqqında, bir çox hallarda rifaha
yetmək üçün, digər hallarda isə - qada-bəladan uzaq olmaq
üçün - hansı yolu seçmək haqqında, bütün bunlan dövlət quru-
luşunu araşdırarkən şərh etmək lazımdır.
12.
Hər bir ailə dövlətin hissəsini təşkil etdiyindən, yuxa-
rıda göstərilən bütün adamlarsa ailənin hissələridir və ayrı-ayrı
hissələrin məziyyətləri tamın məziyyətlərinə uyğun gəldiyindən
uşaq və qadınlar mütləq dövlət quruluşuna müvafiq surətdə tər-
biyə olunmalıdır; həm də layiqli quruluşa cəhd göstərən dövlət
əgər buna laqeyd deyilsə, onda həmçinin layiqli uşaq və qadın-
lara da malik olmaq lazımdır, çünki qadınlar bütün azad insan-
ların yarısını təşkil edir, uşaqlardan isə sonralar siyasi həyatın
istirakçıları inkişaf edir. Buna dair olan əsas müddəalar bizim
tərəfimizdən müəyyən edilib, yeri düşdükcə də bu barədə
söhbət gedəcək. Bunu nəzərə alaraq biz özümüzün hazırkı mü-
hakimələrimizi bitmiş hesab edib bir kənara qoyuruq və təzə
başlığa keçirik. Hər şeydən öncə o müəlliflərin layihələrini araş-
dıracayıq ki, onların dövlət quruluşuna dair verdikləri layihələr
ən yaxşılarındandır.
36
İKİNCİ KİTAB (B)
1. 1. Biz öz qarşımıza insanlara onların cəhdlərinə görə bö-
yük imkanlar verən münasibəti daha mükəmməl formada araş-
dırmağı məqsəd qoyduğumuz üçün, o mövcud dövlət quruluş-
larını araşdırmaq lazımdır ki, bunlardan birtərəfdən abad hesab
edilən bəzi dövlətlər istifadə edirlər, digər tərəfdən isə bir sıra
müəlliflər tərəfindən layihələşdirilib, yaxşı kimi görünürlər. Belə-
liklə, bunlarda düzgün və yararlı nə varsa, bizim onu aşkar et-
mək imkanımız olacaq, bununla bərabər sübut da edəcəyik ki,
bizim məqsədimiz nəyin bahasına olursa olsun əllaməlik etmək
yox, elə bir dövlət quruluşu tapmaqdır ki, mövcud olanlardan
fərqlənsin, çünki hazırkı mövcud quruluşlar özləri yararsızdır.
2. Hər şeydən öncə o nöqteyi-nəzəri müəyyənləşdirmək la-
zımdır ki, bu hal-hazırkı mühakimədə çıxış nöqtəsi rolunu oynasın,
yəni: ya mütləq bütün vətəndaşlar ölkə həyatına aid olan bütün
işlərdə iştirak etməli, ya heç birində iştirak etməməlidir, ya da
bəzilərində iştirak etməlidir, bəzilərində - yox. Aydındır ki, vətən-
daşlann heç bir işdə iştirak etməməsi mümkün deyil, çünki dövlət
özündə nə isə bir münasibəti təmsil edir, buna görə də hər
şeydən öncə birlikdə müəyyən yer tutmaq lazımdır; axı bir dövlətin
tutduğu yer özündə müəyyən birliyi təmsil edir, vətəndaşlar isə bir
dövlətin şərikləridirlər (koinonoi). Lakin vətəndaşlara ölkə həya-
tında nə dərəcədə iştirak etməyə imkan vermək olar? Daha yaxşı
dövlət qurmağa cəhd göstərməkdən gözəl nə ola bilər: hər şey
imkan daxilində vətəndaşlann ümumi malı olsun, yaxud bəzi
şeylər ümumi olsun, bəziləri isə - yox? Axı uşaqların, qadınların,
mülkiyyətin ümumiliyini təsəw ür etmək olar, necə ki, Platonun
«Dövlət» əsərində Sokratın uşaqlar da, qadınlar da, mülkiyyət də
gərək ümumi olsun fikrinə rast gəlirik. Hansı yol daha yaxşıdır: hal-
hazırda mövcud olan, yoxsa «Dövlət» də göstərilən.
37
Dostları ilə paylaş: |