A s daminov, B. S. Salimov
Yüklə 4,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Darsning maqsadi: Kavakichlilar sinfi vakillarini anatomo-morfologik va fiziologik xususiyatlari va ularning bulutlardan farqini o‘rganish. Kerakli jihozlar
|
24 5-M A SH G‘ U L O T Mavzu: Tip. Kovakichlilar – Coelenterata Sinf Gidroidlar – Hydrozoa Sinf Sifomeduzalar – Scyphozoa Darsning maqsadi: Kavakichlilar sinfi vakillarini anatomo-morfologik va fiziologik xususiyatlari va ularning bulutlardan farqini o‘rganish. Kerakli jihozlar: gidrani tuzilishini aks ettiruvchi jadvallar, suvda saqlangan tirik gidralar, mikroskop, mikropreparatlar V A Z I F A 1. Gidraning tashqi tuzilishi, harakati bilan tanishib chiqish, umumiy ko‘rinishini rasmini chizish. 2. Gidraning bo‘ylama va ko‘ndalang kesimini mikroskop ostida kuzatish. Ektoderma va entoderma ho‘jayralarning farqini ajrating. Tayanch plastinkasini toping va rasmini chizing. 3. Plastinkalarni mikroskop ostida kuzatib, otuvchi ho‘jayralarni toping va rasmini chizing. 4. Dengiz laganchasi (likopchasi) – Aurellia aurita misolida ssifomeduzalarning tuzilishidagi xarakterli xususiyatlar bilan tanishib chiqish va rasmini chizish. Kavakichlilar ikki qavatli tuban ko‘p xujayrali hayvonlar bo‘lib, ularda hujayralarning differinsiallanib, to‘qima hosil qilishi boshlang‘ich holda bo‘ladi. Barcha kavakichlilar uchun nurli (radial) simmetriya, umumiy gastral bo‘shliq, hujayralar ixtisoslashganligi va sezuvchanligi xarakterlidir. Ana shu belgilari bilan ular bulutlardan farq qiladi. Kavakichlilar orasida o‘troq holda hayot kechiruvchi (polip) shakllari ham, erkin suzib yuruvchi (meduza) shakllari ham mavjud. Ba’zan bir turning o‘zi goh meduza, goh polip shaklida hayot kechirishi mumkin (misol, gidromeduzalar - obeliya). Qo‘yida biz kavakichlilarning ayrim vakillari bilan tanishib chiqamiz. Gidra - Pelmotahydra oligactes uncha katta bo‘lmagan chuchuk suv hayvoni bo‘lib, o‘troq (polip) holda hayot kechiradi. Odatda ko‘l, hovuz va shu kabi sekin oqadigan chuchuk suv havzalarida o‘t - o‘lanlarga yopishib yashaydi. Normal holatda gavdasining kattaligi 1-1,5sm. Gidraning tepa tomonidan 6-12 taga yaqin paypaslagich bilan o‘rab olingan og‘iz teshigi mavjud. Og‘iz teshigi ham ozuqa qabul qilish, hazm bo‘lmagan ozuqa qoldiqlarini chiqarish vazifasini bajaradi. Og‘iz teshigidan pastroqda tana qismi, undan keyin poya va tovon qismi joylashgan. Tovoni substratga yopishib olish uchun xizmat qiladi. Gidralar ikki xil harakat qilishi mumkin: 1) umbaloq oshib, 2) odimlab. 25 Bunday harakat tovonni bosh tomonga sudrab keladi va yana oldingi paypaslagichlar bilan yopishib, yana tovonni sudrab olib boradi va hakozo. Gidraning tanasi ikki qavat hujayralardan tashkil topgan: ektoderma va entoderma. Ikkala qavat orasida xujayraviy tuzilishga ega bo‘lmagan mezogleya yoki tayanch plastinka yotadi. Gidraning ektodermasida epitelial hujayralar, epitelial muskul hujayralar, otiluvchi hujayralar, interstitsial hujayralar, hamda nerv hujayralari mavjud. Ektoderma qavatda tananing bo‘ylama o‘qiga parallel joylashgan epiteliy – muskul hujayralari, ayniqsa paypaslagichlarida to‘da - to‘da bo‘lib joylashgan otuvchi hujayralarni ko‘rish mumkin. Epiteliy – hujayrasi bir necha qisqaruvchi iplari bo‘lgan muskul qismdan iborat. Epiteliy – muskul hujayrasining bu qismi qisqarganda gidraning tanasi qisqaradi va yo‘g‘onlashadi. Tipik otuvchi xo‘jayra pufakchasimon tuzilishiga ega bo‘lib, kapsulaning ichida spiral shaklida o‘ralgan ipcha, uning tubida esa nashtar steletlar yotadi. Endodermada har hil xivchinli hujayralar bo‘lib, amyobalarga o‘xshab ozuqa parchalarini qamrab olish xususiyatiga ega. SHuning uchun ham ovqat hazm qilinishi gidralardagi bo‘shliq (gastral bo‘shliq - gastrotsel)da va xo‘jayra ichida amalga oshadi. Gidralar oddiy kurtaklanish va jinsiy yo‘llar bilan ko‘payadi. Jinssiz ko‘payganda tanasidan kurtaklar bo‘rtib chiqadi. Keyinchalik ulardan paypaslagichlar va og‘iz teshigi hosil bo‘ladi. SHundan keyingina kurtaklar ona organizmdan ajralib, mustaqil hayot kechirishga o‘tishlari mumkin. Jinsiy ko‘payish vaqtida gidralar tuxum hujayrasi va spermatazoidlar hosil qiladi. Zigotalar to‘la va tekis bo‘linib, morula va bastula davrini boshdan kechiradi. Gastrula shaklidagi lichinkasi “planula” deb ataladi. Planula biroz vaqt tanasini qoplab turuvchi kiprikchalar yordamida suzib yuradi va keyinchalik substratga yopishib gidraga aylanadi. Meduzalar faol (tanasini qisqartirib yoki passiv to‘lqin va oqimlar ta’sirida) erkin suzib yurib, harakat qiluvchi organizmlar bo‘lib, tanalari odatda tiniq soyabon shaklida bo‘ladi. Soyabonning pastki tomonida bo‘rtib chiqqan “xartumcha” bo‘lib, uning uchida og‘iz teshigi atrofida 4ta og‘iz oldi kurakchasi bo‘ladi. Soyabonning atrofida 8ta chuqurchalar bo‘lib, unda sezgi organlari – ko‘z muvozonat organ, statotsitlar va nerv ho‘jayralari joylashgan bo‘ladi. Og‘iz teshigi qisqagina tomoq orqali gastral bo‘shliqqa ochiladi. Gastral bo‘shliqning ichida paypastlagichlarga o‘xshash tuzilgan fermentli shira ishlab chiquvchi gastral iplar bo‘ladi. Bu esa hazm jarayonini ushbu bo‘shliqda boshlanishini ko‘rsatadi Gastral bo‘shliqlardan 16ta radial kanallar chiqadi va ular soyabon chekasida xalqasimon kanalga birlashadi. Gastral bo‘shliq devorida 4ta jinsiy bezlar (gonadalar) joylashgan. Ular ostida 4 ta chuqurcha bo‘ladi. Sifomeduzaning nerv sistemasi markazlashgan bo‘lib, u soyabon qirg‘og‘iga joylashgan xalqasimon nervdan iborat. Shohlanib ketgan 8 ta kanal bo‘ylab joylashgan nerv xalqaning 8 ta yo‘g‘onlashgan qismi mavjud bo‘lib, ularni nerv |