AZƏRBAYCAN MÜLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
NƏSİMİ adma DİLÇİLİK İNSTİTUTU
Əlyazması hiiququnda
RASIM ARIF oğlu HEYDƏROV
DiIIərarası əlaqələr və dilbrin inkişafı Məsələləri
10.02.19-Dil nəzəriyyəsi
Filologiya eimləri namizədi alinılik dərəcəsi almaq üçün təqdim
edilmiş dissertasiyanm
A Y T O R E F E R A T I
B A K I - 2008
Bissertasiya AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun
Nəzəri və tətbiqi dilçilik şöbəsində yerinə yetirilmişdir.
Elmi rəlsbər:
A.A.Axundov
akademik
əməkdar elm xadimi,
dövlət mükafatı laureatı
Rəsmi opponentlər:
İ.O.Məmmədov
filologiya elmləri doktoru
A.Y.Məmmədov
filologiya elm bri doktoru
Aparıcı miiəssisə:
Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya
fakflltəsinin Ümumi dilçilik kafedrası
Müdafiə
«tU i»
{Lc vt?Ov0, 2008-ci il saat
423G
da Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adma Dilçilik Institutu nəzdində
filologiya elmləri doktoru və filologiya elmlər namizədi alimlik
dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiyalarm müdafiəsini
keçirən Dissertasiya Şurasmın (D.01.141) iclasmda olacaqdır.
Ünvaıı: Bakı, AZ 1143, H.Cavid prospekti 31, V mərtəbə, AMEA
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Dissertasiya ilə Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun kitabxanasmda tamş
oimaq olar.
Avtoreferat
«£J.
»
vjOy-nvov
? 2008-ci ildə göndərilmişdir.
Dissertasiya Şurasının elmi katibi,
filologiya elnıləri doktoru, professor-
Q.İ.Məşədiyev
İŞİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ
Dilin dəyişməsi və inkişafı onun əsas keyfıyyətidir. Müasir dilçiliyin
məşğul olduğu ən mühüm problemlərdən biri də dillərin inkişafı
məsələsidir. Dillərin inkişafı müxtəlif səbəblərlə bağhdır. Buna görə də,
onu ancaq bir səbəblə bağlamaq düzgün olmazdı. Bunun üçün bir sıra
səbəblərin varlığı mütləqdir.
Dilin təkamülü və inkişafı çox mürəkkəb anlayışlardır. Çünki dilin
inkişafının öz spesifik xüsusiyyətləri var. Dillər öz inkişaflannda
dialektikanın ümumi qanunlanna da tabe olur. Cəmiyyətin inkişafı ilə
əlaqədar təbii ki, təfəkkür də inkişaf edir. Dil bu inkişafa m ane olmur.
Əksinə təfəkkürlə sıx bağlı olduğundan onunla inkişaf edərək təkmilləşir.
Dilin inkişafı, təkmilləşməsi və dəyişməsi qaydaları həmişə dilçilik
elminin diqqət mərkəzində olmuşdur. Bir sıra dilçilər bu məsələ ilə bağh
müxtəlif mülahizələr irəli sürmüşlər. Lakin hələ də bu məsələnin tam
aydmhğı ilə şərh edildiyini qeyd etmək olmaz.
Dilin inkişafı deyəndə dilin tərkib hissəsini təşkil edən səslərin, sözlərin,
söz birləşmələrinin, şəkilçilərin və qram m atik əlaqələrin, onun müxtəlif
komponentlərinə məxsus ünsürlərin müntəzəm olaraq dəyişməsi və
zənginləşməsi nəzərdə tutulur. Dilçilik elmində «dilin inkişafı» termini də
məhz bu anlayışüarı ifadə edir.
«Dilin inkişafının iki tərəfi var: dihn xarici mühitin təsiri ilə inkişafı və
dilin daxih inkişafı. İstənilən dilin inkişafında bu amillər bir-biri ilə sıx
bağlıdır. Buna görə də dil dəyişmələrinin öyrənilməsində bu problem çox
mühüm çətinlik törədir».’
Dilin inkişafinda dillərarası əlaqələr əhəmiyyətli dərəcədə ciddi rol
oynayır. Dillərarası əlaqələr dedikdə dilçilik ədəbiyyatmda iki dilin
təması zamanı bir dilin təsiri ilə digər dildə baş verən dəyişikliklər
nəzərdə tutulur. Bu əlaqələr dilçilik elminə çoxdan məlum olsa da,
onlann əhatəsi hələ də tam tədqiq edilməyib. Dilin, demək olar ki, bütün
sahələrini əhatə edən dil təm aslan problemindən dilçilikdə artıq aynca
sahə kimi damşanlar da var. Təqdim olunan dissertasiyada dillərin
inkişafmda ekstralinqvistik amillərin, dil təmasları nəzəriyyəsinin
mahiyyətinin və onun nəzəri dilçilikdəki rolunun müəyyən edilməsinə
cəhd göstərilmişdir. Lakin dil təm aslan nəzəriyyəsi çox mürəkkəb və
çoxşaxəli olduğundan onu hərtərəfli əhatə etmək olduqca çətindir.
Müasir dilçilik cərəyanlanndan olan sosiolinqvistika, psixolinqvistika və
1 06m ee Ü3MK03HaHHe / noa. pea. &.A.Cepe6pcHHHKOBa, M.: HayKa, 1970, c.198
etnolinqvistika səhələrində bu nəzəriyyə ilə bağlı ayn-aynlıqda
tədqiqatlar aparılmış və müəyyən nəticələr əldə edilmişdir. Dissertasiyada
problemlərə ümumi dilçilik baxımmdan diqqət yetirməyə çalışılmışdır.
Problemlərə daha çox sosiolinqvistik cəhətdən yanaşılsa da, yeri
gəldikcə, həm insan psixikasmda baş verən dəyişikliklər, həm də dillərin
öyrənilməsi metodikasmda dil əlaqələri ilə bağlı yaranan problemlərə
toxunulmuşdur.
Mövzunun aktuallığı.
Dillərarası
əlaqələr və
dillərin
inkişafı
məsələlərinin dilçilikdə çoxdan tədqiq olunmasma baxmayaraq, bu
məsələ hələ də öz tam həllini tapmayıb. Ona görə də bu dissertasiya
nəzəri dilçiliyin aktual problemlərindən birinə həsr olunub. Eyni
zamanda, dissertasiyada interferensiya, bilinqvizm və çoxdillilik, dillərin
ittifaqı, kreollaşma və picinləşmə kimi mürəkkəb problemlərin izahma
cəhd göstərilməsi mövzunu daha da aktuallaşdırır. A yn-ayn dövrlərdə
müxtəlif sahə mütəxəsisləri, o cümlədən, dilçilər tərəfindən tədqiqata cəlb
olunmuş bu mövzunun nəzəri əsasını öyrənmək böyük elmi əhəmiyyət
kəsb edir.
Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri. Dillərarası əlaqələr, onlann dillərin
inkişafındakı
rolu
və
dillərarası
əlaqələrin
tam
sərhədini
müəyyənləşdirmək tədqiqatm qarşısında əsas məqsəd kimi qoyulmuşdur.
Bu məqsədlə bağh aşağıdakı vəzifələr müəyyən edilmişdir:
- bu sahəyə həsr olunmuş tədqiqatları təhlil etmək və bu barədə
formalaşmış mövcud fikirləri ümumiləşdirmək;
- dillər arasında əlaqələrin yaranm a şəraitini və səbəblərini
müəyyənləşdirmək;
- doğma olmayan dillə tamşlıq zamanı fərdin nitqində yaranan
kənaraçıxmalar və onlarm psixoloji və linqvistik səbəblərini müəyyən
etmək;
- interferensiyanm növlərini və bu hadisənin doğma yaxud ikinci dilə
göstərdiyi mənfi və ya müsbət təsiri aydmlaşdırmaq;
-
konvergensiya
və
divergensiya
hadisələri,
onların
dillərin
inkişafmdakı rolunu izah etmək;
- dilçilikdə alınma problemi və onun dillərin inkişafmdakı roluna
aydmlıq gətirmək;
- dillərin ittifaqı anlayışı və onun dillərarası əlaqələr problemində
mövqeyini müəyyənləşdirmək;
- qanşıq dillərin - yəni picinlərin, kreollann yaranması və bu prosesin
yaranm a səbəblərini müəyyən etmək;
- dillərin qanşması - substrat, superstrat, adstrat hadisələrinin
dillərarası əlaqələr nəzəriyyəsindəki rolunu izah etmək;