A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhz bu yönümlü fakültələr milli türklüyümüzə və milli mənliyimizə qayıdışın ilkin hazırlığını təmin edə bilər. Onu da qeyd edək ki, bu qrup universitetlər və ya fa kültələr vahid Türkoloji Mərkəzdən idarə olunmalıdır. Türk ədəbi dilləri birliyinin linqvistik aspektlərini reallaşdırmaq üçün, hər şeydən əvvəl, aşağıda qeyd olu nan problemlərin həlli ön plana çəkilməlidir: 1. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, vahid türk əlifbası yaradılmalı və həmin əlifba ilə fəaliyyət göstərən qəzet və jurnallar təsis edilməli, kitablar nəşr edilməlidir. 2. Türk dünyası ölkələrinin hamısında eyni proqramla gündəlik yayımlanan Radio və Televiziya Mərkəzi ya radılmalı. 3. Azərbaycan-türk və Türkiyə türk dillərinin bazası əsas götürməklə (digər türk dillərinin materiallarından da istifadə olunmaqla) yuxanda adı qeyd olunan tarix-filo logiya fakültələri üçün vahid "Türk dili " proqramı və "Türk dili" dərsliyinin hazırlanması və həmin fənnin sə ciyyəvi cəhətləri nəzərə alınmaqla vahid "Türk dili" nin tədrisi metodikası hazırlanmalı. 4. Türk dillərinin çoxcildli izahlı lüğəti (qədim dövr də nəzərə alınmaqla) hazırlanmalı. 5. Türk dillərinin vahid dilçilik terminlərinin izahlı lüğəti hazırlanmalı. 6. Türk dillərinin ayrı- ayrı elm sahələri üzrə izahlı terminlər lüğəti hazırlanmalı. 7. Böyük Türk Ensiklopediyası yaradılmalı. 126 8. Türk xalqlarının hamısının şəxs adlarını əhatə edən vahid Türk şəxs adları lüğəti hazırlanmalı. 9. Türk dünyasının bütün bölgələrinin yer-yurd adları və ya toponimləri nəzərə alınmaqla Türk toponimləri en siklopediyası hazırlanmalı. Çünki hər bir toponim türk xalqları tarixinin müəyyən bir səhifəsini özündə qoruyub saxlayır. 10. Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru irəliləməyə yaxından kömək edə biləcək ən mühüm vasitələrdən biri də Türk xalqlarının şifahi ədəbiyyatı nümunələrinin, o cümlədən qədim zamanlardan üzü bəri türk xalqlarının elmi- fəlsəfi, əqli-etik düşüncəsinin ümumi məhsulu olan atalar sözləri və zərb məsəlləri, ümumxalq təfəkkürünün hikmətli sözlərini; laylaların, bayatıların, lətifələrin, ağıla rın, nağılların, boyların (dastanların), alqışların, qarğış ların və s. toplanıb mətbuat orqanlarında, həmçinin, ayrı- ayrı kitablar halında çap olunub, geniş oxucu kütləsinin öhdəsinə verilməsi də çox müsbət nəticələr əldə etməyə imkan verər. Çünki bütün bunlar bir neçə minillik tarixə malik olan türk xalqlarının özünün türklüyünü, türk m ədə niyyətini, türk dilini saflaşdırmaq, yersiz olaraq, türk dil lərində özünə yer tutan yad ünsürlərdən təmizlənməsi, türk dillərinin birliyi prosesində ayrı- ayrı türk dillərinin bir-birilə qaynayıb-qarışmasma və bir-birinə qovuşmasına geniş imkanlar yaradar. Bu da türk xalqlarına və türk dil lərinə özlərinin milli oyanışına, dillərinin milliləşməsinə, zənginləşməsinə, səlisləşməsinə, büllurlaşmasına və va- 127 hid ümumtürk dili kimi sabitləşməsinə parlaq səhifələr aça bilər. 11. Gələcəkdə nəzərdə tutulan vahid ümumtürk dilinin yaradılması istiqamətində geniş sahəli işlərin görülməsi vacibdir. Bu işlərdən en mühümü ümumtürk dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdirilm əsi yollarının m üəyyənləş dirilməsi və bu istiqamətdə bir sıra əməli işlərin görül məsi daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Bunun üçün, hər şeydən əvvəl, ayrı-ayrı türk dillərinin daxili imkanları-lü ğət tərkibi və başqa dillərdən sözalma imkanları nəzərə alınmalıdır. Vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdiril məsi məqsədilə, ilk növbədə, türk dillərinin hamısı üçün müştərək olan qədim mənbələrdə işlədilmiş ümumtürk xarakterli qədim sözlərimiz vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibinə qaytarılmalı və onlara yeni nəfəs, yeni ruh veril məlidir. İkincisi, vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibinin zən ginləşdirilməsi üçün ən mötəbər mənbə sayılan leksik dialektizimlərdən və ya ayn-ayrı türk dillərinin ümumtürk xarakterli dialekt sözlərindən istifadə edilməsi daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki həm ümumtürk xa rakterli qədim mənbələrdə, həm də ayrı-ayrı türk dillə rinin dialekt və şivələrində yüzlərlə-minlərlə elə sözlər vardır ki, onlar bütün türk dünyası üçün anlaşılır və başa düşülür. Belə sözlərin vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibinə gətirilməsi də daim diqqət mərkəzində olmalı 128 dır. Bu m əqsədlə də, türk dillərinin ümumi dialektoloji lüğəti hazırlanmalıdır. Əgər lazım gələrsə, başqa dillərin lüğət tərkibindən də bütün türk dilləri üçün anlaşıqlı və başa düşülən müxtəlif sözlər və terminlər alıb vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibinə gətirmək və onlardan fəal şəkildə istifadə etmək olar. Həmçinin, vahid ümumtürk dilinin lüğət tərkibində qarşılığı olan bəzi alınma sözləri (ərəb, fars, digər dillərinin sözlərini) vahid ümumtürk (eləcə də, ayrı-ayrı türk dillərində) dilində saxlamağa heç bir lüzum yoxdur. İndi həm ayn-ayrı türk dillərini, həm də yaranmağa doğru istiqamət götürmüş vahid ümumtürk ədəbi dilinin səlis, saf, büllur, milli lüğət tərkibinə qaytarmaq, onu zəngin- ləşdinnək daim ön planda olmalıdır. Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, istər ayrı-ayrı türk dillərinin milliləşməsi, istərsə də yeni istiqamət götünnüş türk ədəbi dillərinin birliyinin milliləşməsi üçün, hər şeydən əvvəl, ilk növ bədə, Türk dünyasının müstəqil dövlətlərinin hamısında türk dili rəsmi dövlət dili statusuna malik olmalı və dil lərini xarici təsirlərdən qorumalı və milli türk düşüncəsi nin məhsulu olan türk sözləri və terminləri ilə zənginləş dirilməli, saflaşdırılmalı, büllurlaşdırılmalı, təkm illəş dirilməli və sabitləşdirilməlidir. Bu mənada, XI əsrin görkəmli filoloq-alimi Mahmud Kaşğarlı demişkən, dili mizi yaxud vahid ümumtürk dilini "ən açıq və doğru dil"ə, ümumişlək dilə çevirmək üçün ümumtürk miqyaslı, zəruri 129 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|