A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

Genlarning ko‘p tomonlama ta’siri. Pleyotropiya.
Biz yuqorida bit­
Bug
‘
doy doni 
rangining 
irsiylanishi 
(polimeriya).
Qizil
Oq
Pushti
A 
1
A 
2 
qizil
pushti
65­ rasm.
och pushti
oq
A
1 
A
1 
A
1 
A
1 
x a
1 
a
1 
a
2 
a
2 
F
1 
A
1
a
1 
A 
2 
a
2 
A
1
a
2
a
1 
A 
2
a
1
a
2 
och qizil
och qizil
A 
1
A 
2 
A
1
a
2
a
1 
A 
2
a
1
a
2 
A
1 
A
1 
A
2 
A
2 
A
1 
A
1 
A
2 
a
2 
A
1 
a
2 
A
2 
A
2 
A
1 
a
1 
A
2 
a
2 
och qizil
A
1 
A
1 
A
2 
a
2 
pushti
pushti
och pushti
A
1 
A
1 
a
2 
a
2 
A
1 
a
1 
A
2 
a
2 
A
1 
a
1 
a
2 
a
2 
A
1 
a
1 
A
2 
A
2 
A
1 
a
1 
A
2 
a
2 
a
1 
a
1 
A
2 
A
2 
a
1 
a
1 
A
2 
a
2 
pushti
och pushti
pushti
och qizil
pushti
pushti
A
1 
a
1 
A
2 
a
2 
a
1 
a
1 
A
2 
a
2 
A
1 
a
1 
a
2 
a
2 
a
1 
a
1 
a
2 
a
2 

---

126
GENETIKA ASOSLARI
V BO‘LIM
ta belgining rivojlanishiga bir qancha genlarning ta’sirini ko‘rib chiqdik. 
Shu bilan birga bitta genning bir qancha belgining rivojlanishiga ta’siri 
ham aniqlangan. Bu hodisa 
pleyotropiya
deb ataladi. Pleyotropiya hodi sasi 
tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, katta ahamiyatga ega. Bu hodisa o‘sim­
liklar bilan hayvon larning ko‘p genida uchraydi. Mi sol uchun genetik 
jihatdan yaxshi o‘rganilgan drozofila meva pash shasining ko‘zlarida pig­
ment bo‘lmasligini belgilaydigan gen pusht lilikni kamaytiradi, ba’zi ichki 
organlar rangiga ta’sir ko‘rsatadi va hayot chanligining qisqarishiga sabab 
bo‘ladi. 
Gulli o‘simliklarda gullarning to‘q qizil rangda bo‘lishini ta’min etuv­
chi gen ularning poya va shoxlarining ham to‘q qizil rangda bo‘lishiga 
daxldordir. Tovuqlarda masalan, jingalak patli zotlar uchraydi. Bunday 
pat tovuq tanasiga yopishib turmaydi, ko‘pincha sinib ketadi. Bu bilan 
tovuq tanasidan tashqi muhitga ko‘p issiqlik tarqaladi, ovqat hazm qilish, 
yurak­tomir faoliyatining ishi buziladi. Bular esa tovuqning nasl qoldirish 
xususiyatiga va hayotchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ba’zi bir genlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagi turli organlarning 
rivojlanishida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi, natijada ular nobud bo‘la­
di. Bun day genlar
 
letal
, ya’ni 
halokatga olib keluvchi
genlar deb ataladi. 
Masa lan: sichqonlarda jun rangining sariq va qora bo‘lishi bir juft allel 
genlarga (A­a) bog‘liq. Bu gen retsessiv gomozigotali (aa) holatda bo‘lsa, 
sichqon juni ning ran gi qora bo‘ladi. Juni sariq rangda bo‘lgan sichqonlar 
doimo geterozi go ta (Aa) ho latda bo‘ladi. Sariq sichqonlar orasida dom­
inant gomozigotali (AA) for malari butunlay uchramaydi. Buning sababi 
junning sariqliligini ta’min etuvchi gen dominant gomozigotali holatida 
organizmning nobud bo‘lishiga olib keladi. 
Quyidagi tajribaning natijasi buning isboti bo‘ladi. Tajribada sariq, 
genotipli (Aa) ota­ona sichqonlar o‘zaro chatishtirilgan. Ularning avlo­
dida sariq va qora rangli sichqonlar hosil bo‘ldi. Lekin ularning miqdoriy 
nisbati odat­dagicha 3:1 emas, balki 2:1 holatida bo‘ldi. Buning sababi 
dominant gomozi gotali (AA) sichqonlar embrional rivojlanish davridayoq 
nobud bo‘ladi. Demak, gomozigota dominant gen letal xususiyatga ega, 
ya’ni organizmning nobud bo‘lishiga olib keladi. Turli­tuman o‘simliklar, 
hay vonlar, mikroorganizmlar irsiyatini o‘rganish bo‘yicha genetikada 
hozir to‘plangan g‘oyat katta materiallar genlarning ko‘p tomonlama ta’sir 
ko‘rsatishidan dalolat beradi. Genlarning o‘zaro hamda ko‘p tomonlama 
ta’sir etishi xususida keltirilgan ma’lumot va kuzatuvlar organizm irsiy 

---