76
«Söyüdlü arx»a, «Körpüsalanlar»a, «Sarıköynəklə Valehin nağılı»na və başqa
əsərlərə hopmuşdur. Bu üslub «Geriyə baxma, qoca» romanında hər kəlməsində
xəlqilik, kamillik və müdriklik görünən dastanvarı cilalanma yolu ilə getmişdir.
İlyas Əfəndiyev nəsrinin dili, aparıcı keyfiyyətləri ilə, çox zaman hadisələrin
birinci şəxsin dilindən söylənməsinə əsaslanan üslubi-poetik-bədii tədqiqatla
bağlıdır. Lirik «mən» insan təbiətindəki bütün ziddiyyətləri gözləməyə, obrazın
mümkün hissi-psixoloji aləmini vüsətlə üzə çıxarmağa imkan vermiş, yazıçı öz
«mən»ini obrazın – birinci şəxsin «mən»i timsalında, bir növ, insan təbiətinə
müdaxilə etmədən səciyyələndirə bilmişdir. Artıq haşiyə və dialoqların redaktəsi,
təhkiyə və dialoqların ümumiləşdirmə gücü, xalq dilinə, xalqın müdrikliyinə inam
hissi hadisə və obrazların təsviri prosesində yazıçıya hüdudsuz imkanlar vermişdir.
Qarşıda böyük ədiblər ordusu dururdu. Odur ki, ilk qələm təcrübələri
dövründən M.F.Axundov, Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, müasirləri Mir Cəlal, Sabit
Rəhman, H.Mehdi, M.S.Ordubadi, S.Rəhimov kimi nəhəngləri göz önündə
saxlamış, oxucunun zövqünü düşünmüş, sözə necə rəng vuracağını dəfələrlə götür-
qoy etmiş, ədəbiyyatımızda seçilən, sevilən və insanın mənəvi aləminə nüfuz edən
orijinal bir üslub formalaşdırmışdır. İ.Əfəndiyev süni obrazlılıq yaratmaq yolu ilə
getməmiş, bədiiliyi hadisənin, xarakterin sadə, təbii təsvirində görmüşdür.
Nəsrindəki lirizm, psixoloji dərinlik dramaturgiyasında ona görə qabarıqdır ki,
səhnədə obraz bütövlükdə görünür. Əslində, nəsr və dramaturgiyasında dilin ədəbi-
estetik dəyəri eyni dərəcədə yüksəkdir; buna görə də, İ.Əfəndiyev lirik-psixoloji
dram və nəsr dilinin yeni vüsətlə inkişafında dövrün bani səviyyəli ən müqtədir
sənətkarı sayılır. Dramaturgiyamızdakı ritorikliyi ustalıqla təbii insan mükalimələri
ilə əvəz edə bilmiş, sadə, sərrast, təbii-emosional replikalarla nəsihətçilik ənənəsini
geridə buraxmışdır. Sözləri fraza mühitində əlaqələndirərək fikri irəlilətmə üsuluna
üstünlük vermişdir. Sintaktik bütövlərdən bir-birinə usta məntiqi keçidlər poetik
mətnin təşəkkülündə həlledici amil olmuşdur. Hadisələrin çox zaman kulminasiya
nöqtəsindən başlanması, maraqlı və gözlənilməz başlanğıc və sonluqlar, süjet
rəngarəngliyi, ahəngdarlıq və musiqilik, intonasiyanın dolğun nəfəsdərmə ilə
tamamlanması, dialoq nitqinin qısa, yığcam, emosional quruluşu, poetik sintaksis –
rasional fikrin saxlanması ilə «məlum olanlar»ın ixtisarı, söz sırası, məntiqi vurğu,
müxtəlif üzvlərin və mürəkkəb cümlə komponentlərinin aktuallaşdırılması üsulları,
müraciət və münasibət bildirən söz və birləşmələr, presupposizisional imkanlar
əsasında bir çox şeylərin xatırlanmasının oxucunun ixtiyarına buraxılması –
implisit ifadə forması, xalq frazeologiyasından yeni çalarda istifadə və s. yazıçı
ideyasını dəyərləndirən, əsəri ədəbi aləmin sevgi mənbəyinə çevirən əsas amillər
olmaqla, özünəməxsusluğu ilə seçilir.
İlyas Əfəndiyevin dili və orijinal üslub gerçəklikləri gənc nasirlər üçün
məktəb olmaqla, yüzilliklər keçidində XX əsr Azərbaycan bədii dilinin şirinliyi və
gözəlliyi timsalı kimi daim heyrət doğuracaqdır.
Salehə Əmrahzadə – Bakıdakı 151 nömrəli məktəbin biologiya müəllimi:
- Ədəbiyyatçılar İlyas Əfəndiyev yaradıcılığından danışanda İlyas Əfəndiyev
məktəbi, yaxud İlyas Əfəndiyev teatrı ifadələrini işlədirlər. Mən isə İlyas
Əfəndiyevin əsərlərini həyat dərsliyi, onun özünü isə həyat müəllimi
adlandırardım.
77
İlyas müəllimin obrazları oxucu və tamaşaçılarda ülvi, sarsılmaz məhəbbət,
saflıq, sədaqət, humanistlik, bir sözlə, nəcib hisslər yaradır, haqsızlığa,
ədalətsizliyə, varlanmaq ehtirasına, acgözlüyə, əyyaşlığa, yüngül həyat tərzinə
nifrət aşılayır.
Teatrlarımızın, xüsusilə Dram teatrının repertuarında İlyas Əfəndiyevin
əsərlərinin tez-tez oynanılmasını arzulayardım.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İlyas Əfəndiyevin xatirəsinin
əbədiləşdirilməsi haqqında sərəncamı hamının ürəyindən olmuşdur.
Sənəddə Bakının küçələrindən birinə Xalq yazıçısının adının verilməsi,
tələbələr üçün İlyas Əfəndiyev adına xüsusi təqaüd təsis edilməsi, dramaturqun
«Hökmdar və qızı» əsəri əsasında iki seriyalı bədii filmin çəkilməsi nəzərdə
tutulmuşdur. Yazıçının oncildliyinin nəşr olunması xüsusilə təqdirəlayiqdir. Latın
əlifbası ilə çap olunacaq bu kitabların on minlərlə yeni-yeni oxucusu olacaqdır.
Məhəmməd Baharlı – jurnalist:
- İlyas müəllim 82 yaşında vəfat etmişdir. Bu, böyük yaşdır. Amma istər
sağlığında və istərsə də bu gün o mənim üçün gənclik simvoludur. Çünki İlyas
müəllimi mən əsərləri ilə, obrazları ilə tanıyıram. Burada hər şey təzədir,
təravətlidir, burada həyat qaynayır, gənclik, məhəbbət mühitə hakimdir. Odur ki,
İlyas Əfəndiyevin obrazlarını qocalmayan qəhrəmanlar, onun özünü ölməz
sənətkar adlandırsaq, səhv etmərik.
Bir məsələni də qeyd etmək istərdim. Milli mənlik hissinin, milli qürurun,
milli şüurun formalaşması və inkişafında İlyas müəllimin rolu misilsizdir. Əlbəttə,
o heç bir əsərində «gəlin milli şüurumuzu yüksəldək», yaxud «eşq olsun bizim
millətə» yazmayıb. Lakin 60-70-80-ci illərdə (mən bu illəri milli özünüdərkin yeni
təzahür dövrü adlandırardım) yeni söz eşitmək ehtirası ilə yaşayan nəslə tarixçilər,
elm adamları heç nə demirdi, yaxud deyə bilmirdi. Amma İlyas müəllimin
qəhrəmanlarının gur səsi salonu titrədir, qəlblərə od salırdı. Səhv etmirəmsə, Xalq
artisti Amalya Pənahova İlyas müəllim haqqında yazmışdı ki, heç kəsin cəsarəti
çatmayanda onun qələmi qılınc kimi parlayır və həqiqəti söyləyirdi…
Dağlar Səfərov – xalça ustası, iş adamı:
- Dünyanın bir çox şöhrətli, adlı-sanlı şəxsiyyətlərinin obrazını xalçalarda
əks etdirmişəm. Bu, milyonlarla insanın idealına çevrilmiş həmin adamlara
məhəbbətimin, sevgimin izharıdır. Böyük dramaturq İlyas Əfəndiyevin də xalça
üzərində obrazını yaratmaq niyyətindəyəm. Fikirləşirəm ki, bu sadəcə bir fotonun
ilmələr vasitəsilə xalçaya çevrilməsi yox, bütün həyatını xalqına, onun
çiçəklənməsinə, tərəqqisinə, maariflənməsinə həsr etmiş ədibin özünəməxsus
xarakter və simasını əks etdirən portret olacaqdır. Mən öz peşəmin vurğunuyam.
Amma demək olar ki, respublikanın bütün yazıçı və şairləri ilə şəxsi münasibətim
var. Bu əlaqələrdə mütaliəm mühüm rol oynamışdır. İlyas Əfəndiyevi oxumaqla
yanaşı, səhnə əsərlərinə də tamaşa etmişəm. Onun əsərlərindəki xarakterlər və
obrazlar qalereyasını xalçanın rəngləri ilə müqayisə edərdim: bir-birindən fərqli,
bir-biri ilə əlaqəli, həm də biri digərini tamamlayan, nəticədə göz oxşayan mənzərə
yaradan rənglərlə.
Az-çox ədəbiyyatla maraqlandığım üçün özümdə cəsarət tapıb İlyas
müəllimin dili ilə bağlı da bir fikir söyləmək istəyirəm. Vaqifin dili poeziyada
Dostları ilə paylaş: |