Abġd tahġRLĠ

 
26 
H.Ərəblinskinin  təcili  köməyə  ehtiyacı  olduğunu  yazır.  Üzünü  «Xeyriyyə 
cəmiyyətlərinə,  varlılara,  gənclərə»  tutur,  onlara  müraciət  edir  ki,  ilk  artistimizə 
yardım etsinlər. Sonra gec olar. («Kömək lazımdır», «Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 24 
avqust,  №190).  Amma  bu  dəfə  də  jurnalistin  harayına  cavab  verən  tapılmadı. 
«Müsəlman  səhnəsinin  ilk  istedadlı  artisti  ağır  xəstələnib  əlini  cəmiyyətə 
uzatmışdı.  O  Cəmiyyətə  ki,  ona  çox  əl  çalmışdı».  Bəs  Cəmiyyət  artistin 
müraciətinə necə  cavab verdi?  Biganəliklə,  laqeydliklə.  Cəmiyyət  susdu.  Tək-tək 
adamlar  kömək  əli  uzatdı.  C.Hacıbəyli  üzünü  oxuculara  tutub  təəssüflə  soruşur: 
«Belə  vəziyyətdə  yaşadığımız  mühiti  cəmiyyət  adlandırmaq  olarmı?».  («Kaspi» 
qəzeti, «Bizdə cəmiyyət varmı?», 1913-cü il, 8 sentyabr, №202). 
Cəmiyyətdə  bir  qism  adamlar  var  ki,  onlar  hay-küysüz,  səssiz-səmirsiz  iş 
görməklə,  xalqa  fayda  verməklə  məşğuldurlar.  Onlar  şan-şöhrət  naminə  yox, 
xalqın  tərəqqisi,  maariflənməsi  üçün  ömür-günlərini  şama  döndərirlər. 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  bu  cür  şəxsiyyətlərdən  biri,  «xalqın  xilaskarı»,  «xalq 
ziyalısı» İmran Qasımovdur.  («Xalq xadiminin xatirəsi», «Kaspi» qəzeti, 1914-cü 
il, 11 fevral, №34). 
C.Hacıbəylinin  qəti  qənaətinə  görə  «…  İmran  Qasımovun  sayəsində  ilk 
müsəlman operası işıq üzü görmüşdür». İndi çox populyar olan ziyalılardan biri ilk 
opera haqqında söhbət düşəndə demişdi: «- Cənablar, bir baxın, heç ermənilərin öz 
operası  yoxdur,  biz  onu  necə  səhnəyə  qoya  bilərik?».  İ.Qasımov  çoxları  kimi 
«bundan heç nə olmaz» deməmişdi. Əksinə, o, həvəsləndirir, «hər cür süni və təbii 
maneələrə  sinə  gərirdi».  Operanın  ilk  məşqi  də  mərhumun  mənzilində  keçmişdi. 
Məqalənin  sonunda  C.Hacıbəyli  xalq  qarşısında  böyük  xidməti  olan  belə  bir 
şəxsiyyətin adının əbədiləşdirilməsinin zəruri olduğunu söyləyir. 
Mətbuat  və  mədəniyyət  tariximizdə  silinməz  iz  buraxan  «Əkinçi»  qəzetinin 
redaktoru H.Məlikovun vəfatının beş illiyi münasibətilə C.Hacıbəyli yazırdı ki, hər 
bir  jurnalistin  borcudur  ki,  bu  əlamətdar  tarixi  günü  qeyd  etsin.  Bu  ictimai  və 
mənəvi şüura təsir edir, onu dirçəldir («Həsən bəy Məlikovun xatirəsinə», «Kaspi», 
1912-ci il, 28 noyabr, №269). 
C.Hacıbəyli H.Məlikovu «nəhəng» adlandırır və yazırdı: «O, bizim Cəmiyyəti 
belə  xarakterizə  edirdi:  «Çağırıram-gəlmir,  göstərirəm-görmür,  deyirəm-eşitmir». 
C.Hacıbəyli  öz  müəlliminin  dedikləri  ilə  razılaşır  və  bu  qənaətə  gəlirdi  ki,  istəyə 
nail  olunanadək  çalışmaq  lazımdır.  Verdiyi  sözə  sadiq  olan  Ceyhun  bəy  böyük 
alim  və  maarifçi  mühərrir  Həsən  bəy  Zərdabinin  vəfatının  7  illiyi  münasibəti  ilə 
yazırdı: «Bü gün müsəlman maarif işinin pioneri sayılan  H.Məlikovun ölümündən 
7 il keçir. Gurultulu nitq və təntənəli mərasimlə dəfn olunan Məlikovun vəfatından 
7  il  keçir».  («Kaspi»  qəzeti,  1914-cü  il,  28  noyabr,    №267).  Mərasimdən  sonra 
H.Məlikova  münasibətlə  bağlı  hansı  işlər  görüldüyünü  araşdırmaq  istəyir.  Bu 
qənaətə gəlir ki, deyəsən, o çıxışları elə həmin gün külək aparmışdı. 
Böyük xalq xadimi təntənə ilə dəfn olundu, qəzetlər iki-üç gün yazdı, şəkil və 
tərcüməyei-halı dərc edildi. Vəssalam. Müsəlman Cəmiyyəti bu nəhəng şəxsiyyəti 
unutdu.  Həsən  bəyə  abidə  qoymadı.  Mərhuma  baş  daşı  qoymaq  üçün  onun 
xanımına yardım belə etmədi. C.Hacıbəyli bu münasibətin təsirilə hiddətlə yazırdı 
ki,  vəhşilər  belə  öz  rəhbərlərinin  qəbrini  abadlaşdırır,  bəzəyirlər.  Görünür, 
C.Hacıbəyli  bir  qədər  əvvəl  «Müsəlmanın  qeydləri»ndə  («Kaspi»  qəzeti, 1914-cü 

---

 
27 
il, 29 yanvar, № 10) Cəmiyyətin diqqətini bu məsələyə yönəldəndə ümid edirdi ki, 
Xeyriyyə cəmiyyətləri onun dediklərindən nəticə çıxaracaq. 
«Bütün həyatını xalqına həsr etmiş, xalq naminə şəxsi səadətdən imtina etmiş, 
bir  çox  sahələrdə  pioner  olan  bu  şəxsə  müsəlman  cəmiyyətində  adi  baş  daşı 
qoymağa pul tapılmadı». 
Ceyhun bəy böyük satira ustası M.Ə.Sabir və xalqın tərəqqisi, maariflənməsi 
yolunda ömrünü şama döndərən H.Vəzirovun da irsinin toplanması, gələcək nəslə 
çatdırılması,  adlarının  əbədiləşdirilməsini  çox  zəruri  vəzifə  kimi  irəli  sürürdü. 
(«Bir  ölüm  ətrafında».  «Kaspi»  qəzeti,  1913-ci  il,  20  aprel,  №  87;  «Kədərli 
ildönümü», «Kaspi» qəzeti, 1917-ci il,5 fevral, № 29). 
«Bir ölüm ətrafında» adlı məqaləsində Volqaboyu müsəlmanlarının adlı-sanlı 
söz ustası Abdulla Tukayevin vəfatının adamları nə qədər sarsıtdığından bəhs edən 
C.Hacıbəyli göstərir ki, biz istedadlı şair Sabiri ləyaqətlə dəfn edə bilmədik. Onun 
əsərlərinin çapı üçün isə qəpik-qəpik vəsait toplamaq məcburiyyətində qaldıq. 
H.Vəzirovun  fəaliyyətini  ehtiramla  yad  edən  C.Hacıbəyli  təlaşla  soruşur: 
«Haşım  bəyin  adı  Qafqaz  müsəlmanlarının  ictimai-milli  dirçəliş  tarixinə 
düşəcəkmi?».  Cəmiyyətdə  hökm  sürən  etinasızlıq  müəllifi  kədərləndirir.  Müəllif 
H.Vəzirovun  əsərlərinin  çapını,  tərcümeyi-halının  tərtib  edilməsini,  xidmətlərinin 
qələmə alınmasını günün təxirəsalınmaz vəzifəsi hesab edir. 
C.Hacıbəyli  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  təkcə  maarifi  yaymağa,  məktəblər 
açmağa,  ziyalılara  yardım  etməyə  yox,  həm  də  kasıblara,  müharibə  nəticəsində 
Bakıya pənah gətirmiş on minlərlə qaçqına kömək etməyə səsləyirdi. 
«1914-cü ildə müsəlman həyatı»nda («Kaspi» qəzeti, 1 yanvar, №1; 3 yanvar, 
№ 2; 6 yanvar, № 4; 9 yanvar, № 6) Ceyhun bəy göstərir ki, xeyriyyəçilər əvvəlki 
illərə  baxanda  nisbətən  fəallaşmış,  müharibədən  qaçqın  düşən  müsəlmanlara 
yardımı artırmışlar. Bununla belə, müəllif göstərir ki, yerlərdə qaçqınlarla məşğul 
olacaq  bir  təşkilatın  yoxluğu  ucbatından  bu  iş  yarıtmaz  həyata  keçirilir. 
Qaçqınların sayı, onların ehtiyacının dərəcəsi məlum deyil. Harada nə qədər qaçqın 
yerləşdirildiyi  də  bilinmir.  Heç  kim  onlara  heç  adi  məsləhət  belə  vermir».  Bütün 
bunları  işıqlandırmamaqda  Ceyhun  bəy  mətbuatı  da  qınayır.  Müəllif  müşahidə 
etdiyi  bir  hadisəni  təsvir  edir.  Qars  vilayətindən  Bakıya  pənah  gətirmiş  bir  neçə 
yüz ailə şəhər rəhbərliyinə müraciət etmişlər. Onlar yardım üçün vəd versələr də, 
hələlik  qaçqınlara  heç  bir  yardım  göstərilməmişdir.  Müəllif  bu  qənaətə  gəlir  ki, 
qaçqınlara  «geniş  ictimai  kömək  lazımdır».  C.Hacıbəyli  yazır  ki,  Bakıda  öz 
millətinə yardım məqsədilə ermənilərin, gürcü və polyakların «Qaçqınlara yardım 
komitəsi»  yaradılmışdır.  Müəllif  haqlı  olaraq,  bəs  biz  müsəlmanlar  nə  üçün  belə 
komitə  yaratmamalıyıq?  –  sualını  verir  və  ictimaiyyəti  tezliklə  belə  bir  təşkilat 
yaratmağa çağırır. 
«Bacarıqsızlıq, yoxsa cinayət» («Kaspi» qəzeti, 1916-cı il, 25 yanvar, №20) 
məqaləsində  qaçqınlar  probleminə  çox  kəskin  toxunan,    müəllif  göstərir  ki,  10 
aydan  çoxdur  ki,  Qars  qaçqınları  bizə  pənah  gətirmişdir.  Ceyhun  bəy  öz  doğma 
yurd-yuvasından,  isti  ocağından  didərgin  düşən  müsəlmanların  son  dərəcə  ağır 
vəziyətini  təsvir  edib  yazır:  «Soruşulur:  Biz  öz  can  verən  qardaş,  bacı,  ana  və 
arvadlarımızın  vəziyyətini  yüngülləşdirmək  üçün  nə  etmişik?  Bu  müddət  ərzində 
onların heç olmazsa, acından ölməməsi üçün nə etmişik?» Müəllif sonra soruşur: 

---