Abdulhamid, [

Abdulhamid, [07.06.2022 22:28]
KIRISH

Xalqimizning milliy ongi, milliy g‘ururi, milliy iftixori o‘sib, ma’naviy dunyosi kundan-kunga boyib bormoqda. Bu esa mustaqil davlatimizning ma’naviy asosini yanada mustahkamlashga imkoniyat yaratib bermoqda. Lekin bundan ma’naviyat sohasida hech qanday

' muammo yo‘q, degan xulosani chiqarib bo‘lmaydi. Bugungi kunda erkin fiiqaro ma’naviyati, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. “Boshqacha qilib aytganda, - deydi Prezidentimiz, - o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda sodir boMayotgan voqea va hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondoshadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlami mamlakat va xalq
manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan, erkin bar jihatdan barkamol
>insonlami tarbiyalashimiz kerak” 1.
Mustaqillik tufayli 0 ‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligi, awalo, xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning o‘rganilishi, zamonaviy fan-texnika rivoji va yutuqlari bilan qurollangan malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash bilan uzviy bog‘liqdir. Hozirgi davrda yoshlami mustaqil ijodiy fikrlashga o‘rgatish, mustaqil fikr yuritish imkoniyatlarini shakllantirish muammosi respublikamizning ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb masaialardan biridir. Ushbu muammoning dolzarbligi to‘g‘risidagi omil mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning yoshlar muammosiga bag‘ishlangan har bir chiqishida, intervyu va fundamental asarlari g‘oyasida o‘z ifodasini topgan. Yurtboshimiz Oliy Majlisning IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ham keng jamoatchilikning diqqat- e’tiborini ushbu mavzuga qaratgan holda shunday fikrlami muhokamaga tashlagan edilar: “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson

1 ИА Каримов “Юксак маънавшгг енгилмас куч”. Тошкеиг “Маънавият” 2008 й. 77-бет.

3

erkin fikrlaydigan qilib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasiz bo‘ladi. Albatta, bilim kerak, ammo bilim o‘z yo'liga, mustaqil fikrlash ham katta boylikdir”. Zero, 0 ‘zbekistonning “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”dan ko‘zlagan asosiy maqsadi bu - “jamiyatda mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishdan iboratdir”.

Dunyo miqyosidagi ijtimoiy-siyosiy hayot kishilik jamiyati taraqqiyotining ayni bosqichi shunday o‘ziga xos xususiyatga egaki, unda harbiy qudratgina emas, balki intellektual salohiyat, aql-idrok, fikrlash, yangi texnika va texnologiyalar ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yoshlami mustaqil ijodiy fikrlashga o ‘rgatish tufayli ular kelgusida o‘z oldilarida vujudga kelishi kutiladigan vaziyat va muammolami ijobiy ravishda hal qilish orqali xalq xo‘jaligining rivojlanishiga, respublikamizning ilg‘or texnologiyali jahon davlatlari qatoridan munosib o‘rin egallashiga hissa qo‘shishga erishish mumkin.
Davlat va jamiyat tomonidan yoshlaming, ta’lim muassasalari mutaxassislari hamda ota-onalaming oldiga qo‘yilayotgan vazifalar bevosita pedagogika sohasida yaratilayotgan turli uslublar (trening, suhbatlar, intervyu, anketa usuli, test usuli) yordamida amalga oshiriladi.
Pedagogika sohasi keyingi yillar mobaynida anchagina rivojlandi. Shuningdek, pedagogika sohasining alohida yo‘nalishlari sifatida trening tarmog‘i ham rivojlandi. Fan sifatida rivojlanayotgan pedagogik trening va uni o‘tkazish uslubiyoti mazmun jihatdan ta’lim va tarbiya sohasida treninglaming qanday tartibda tashkil etilishi va o‘tkazilishi borasidagi masalalami yoritishga bag‘ishlanadi.
Sizga taqdim etilayotgan ushbu uslubiy-ommabop qo‘llanmada ayni kunda pedagogikaning muhim sohasi boMgan ta’lim va tarbiyada innovatsion texnologiyaning bir sohasi boMgan treningning tarixi, bosqichlari, qonunlari, trening oMkazishda qoMlaniladigan usullar, mashqlar batafsil yoritilgan.
Shuningdek, ushbu o‘quv-uslubiy-ommabop qoMlanmada trening oMkazuvchi mutaxassis duch kelishi mumkin boMgan muammolar va ulami bartaraf etish uchun tavsiyalar ham berilgan.

4

Abdulhamid, [07.06.2022 22:28]

TRENINGNING RIVOJLANISH TARIXI
Psixolog Н.Уи.Хгуащеуа 1982-yili LDUning ijtimoiy-psixologiya kafedrasida assistent bo‘lib ishlash davrida, gumhlarda ijtimoiy- psixologik treninglami o‘tkazish bo‘yicha Leypsiklik mutaxassislar professor Manfred Forverga va uning turmush o‘rtog‘i Traudl Albergga shogird bo‘lib o‘tgan. Vaqt o‘tgach ijtimoiy-psixologik treninglar o‘tkazish bo‘yicha Bird o‘z tajribasini psixologlarga o‘rgata bosMadi. Bu psixologlar treningni o‘z psixologik faoliyatlari davomida muhim deb hisoblashardi. U aytib berayotgan perspektiv-yo‘naltimvchi treninglar, his qilish, sezish treninglari L.A.Petrovskaya va Yu.N.Yemelyanovlar o‘tkazadigan tajribalardan farq qilar edi. Ular o‘tkazadigan treninglar eng aw alo ishlab chiqarish, maktab, sogMiqni saqlash, ya’ni tibbiyot tashkilotlari, davlat boshqamvidagi rahbarlar, ma’muriy boshqamv, jamiyat uyushmalari, korxona, tashkilotlar xodimlarining kompetentligini oshirish maqsadida yo‘naltirilgan treninglardir. Keyinchalik asta-sekin boshqa ko‘plab kasb egalari bilan trening o‘tkazish tajribasi yig‘ila boshlandi. Trening sohasi mutaxassislarining metodik tayyorgarligi borgan sari rivojlanib bordi. Ular ko‘plab seminarlarga bora boshlashdi va boshqa trenerlaming yondashuvlarini ham o‘rganib chiqib, o‘zlarining tizimlashgan trening dasturlarini ishlab chiqishdi.
1990-yilda ular S.I.Makmanov bilan birgalikda kreativlik treninglari dasturini ishlab chiqishni boshladi. Bu vaqtda S.I.Makmanov treningning asosi bo‘lmish nazariy va uslubiy ishlanmalar bilan shug‘ullanayotgan edi va bu metodlar barcha soha mutaxassislarida qo‘llanilganda muvaffaqiyatga erishishini bilardi (1998 yil uning “Trening psixologiyasi” monografiyasi chiqdi). Biroz o‘tgach ular o‘ziga ishonch treningini o‘tkazish dasturini ishlab chiqishdi. S.I.Makmanov treningda kam uchraydigan o‘zaro ta’sirlar, komanda va boshqalaming

shakllanishi muharriri bo‘lib qoldi. Ye.Sidorenko juda noyob trening dasturi muharriri bo‘lib, bu trening shaxsga ta’sir etish va begona fikrlarga hamda ta’sirlarga nisbatan qarshilik ko'rsatisni o'rgatar edi. Bu trening dasturlari yangi trening dasturlarini yaratishdagi bir yo‘nalish bo‘lib, ular Trening instituti trener va konsultantlari bilan birgalikda trening o‘tkazish uchun qo‘llanilar edi. Eng asosiysi esa, Trening instituti 1993 yil mart oyida tashkil topgan bo‘lib, uning tashkil etilishi asosidagi fikrlar bu tashkilot bilan birgalikda rivojlanar va asosiylari uning tashkilotchilari tomonidan boshidayoq anglab yetilgan va shakllantirilgan edi. Ular qilib bo‘lmaydigan ishni qilishga urinishdan, birovlarga nimanidir o‘rgatishdan, eng asosiysi, o ‘zlari bilmaganini o‘rgatishdan yiroqdirlar. Trening instituti trening sohasidagi mutaxassislami tayyorlash bo‘yicha o‘quv-usIubiy markaz hisoblanadi. Shunga ko‘ra barcha ta’lim yo‘nalishlarida faoliyat yuritadigan bo‘lg‘usi psixologlar, pedagoglar uchun 15 kunlik trening sohasidagi metodik tayyorgarlik dolzarbdir. Trening Institutida o‘z malakasini oshirish sohasidagi yangi bilimlami egallash maqsadida 3 bosqichdan iborat bo‘lgan metodik mashg‘ulotlami o‘qib-o‘rganishadi. Bolalar o‘smirlar bilan ishlovchi pedagog va psixologlar uchun “Psixopedagogik drammaga kirish” kabi mashg‘ulotlar mavjud.

Trening instituti trening sohasida juda ko‘plab izlanishlar olib borishi natijasida bu sohaga anchagina yangilik va o‘zgarishlar kiritdi. Ulaming ishi asosan trening o‘tishning nazariy va metodik asosini mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, shuningdek, ulami amaliyotga tatbiq qilish uchun zarur vositalami topishga ham harakat qilishmoqda. Shu bilan birgalikda psixogimnastik mashqlami qo‘lIash uchun zarur bo ‘lgan metodik qo‘llanmalami ham yarata boshlashdi. Ular sirasiga 2001-yil Sankt-Peterburgda chop etilgan, 3 bobdan iborat “Treningda psixogimnastika” deb nomlangan kitob ham kiradi. Bu kitobda institut xodimlari tomonidan, ko‘p yillar mobaynida to ‘plangan trening, psixologik-pedogogik mashqlar, turli chet el adabiyotlaridan olingan va o‘ylab topilgan trening mashg‘ulotlari jamlangan.

Abdulhamid, [07.06.2022 22:28]

Ulaming deyarli barchasi ijtimoiy masalalarga taalluqli bo‘lib, 1983-yildan boshlab Leningrad, Moskva, Toshkent, Olma-Ota, Perm, Rostov-Don, Karaganda, Barnaul, Ijevsk, Chelyabinsk, Pskov, Kaliningrad va boshqa ko‘plab shaharlarda o‘tkazilgan. Barcha mashqlar muharrirlar tomonidan tajribalarda sinalgan bo‘lib, ular yaxshi natijalar bergan.

Bugungi kunda hamma uchun umumiy qabul qilingan “trening” tushunchasi yo‘q, shuning uchun bo‘lsa kerak, pedagog-psixologlar amaliyotida uning ma’nosini anglatuvchi ko‘plab metod, shakl va uni tushuntirib beruvchi manba hamda vositalar kabi tushunchalar kelib chiqadi.

Trening termini (ingliz tilidan kelib chiqqan bo‘lib, train, training) ko‘plab ma’nolarga ya’ni: «^qitmoq, tarbiyalamoq, (trenirovka) mashq qilmoq kabi ma’nolarga ega. Xuddi shunday ko‘p ma’nolilik treningning ilmiy talqiniga ham mos keladi.
Trening insonlarda mavjud boMgan xulq-atvori va faoliyatini boshqamv modelini qayta dasturlash vositasidir.
Trening, shuningdek, tashkilotni rejalashtirilgan faolligini oshirish uchun, kasbiy bilimlarini oshimvchi, ko‘nikmalarini yaxshilashga yo‘naltirilgan yoki tashkilotning maqsadli faoliyati talablariga mos keluvchi modifikatsiyasi va jamoatning ijtimoiy xulq-atvorini tuzatish uchun zamrdir.
Psixologiya tarixida trening o ‘qitishning eng keng tarqalgan shakli faol ijtimoiy-psixologik treninglardir. L.A.Petrovskaya ijtimoiy pedagogik treningga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha izohlaydi:
«Trening - shaxslararo munosabatlardagi bilimlar, ijtimoiy ustanovkalar, ko‘nikma va tajribalami rivojlantirishga qaratilgandir», shuningdek
«Muloqotda kompetentlikni rivojlantirish vositasi hamdir».
G.A.Kovalev ijtimoiy-pedagogik treningni ijtimoiy-didaktik faol yo‘nalishdir deb hisoblaydi. B.D.Paibigin gumhiy maslahatlar metodlari haqida shunday deydi: Ulardan gumhiy maslahatlar, metodlarini faol o‘qitish uchun foydalaniladi. Hayotiy ko‘nikmalami, muloqotchanlik sohasida bilim berishni, kasbiy faoliyat sohasida maslahatlardan tortib to yangi ijtimoiy hayotdagi rollami, «Men» yo'nalishini korreksiya qilishni, o‘z-o‘ziga baho berish tizimini kuchayishini ta’minlaydi.
K.Levin shogirdlarining omadli faoliyatlari natijasida AQShda treningning milliy laboratoriyasiga asos solindi. Bu laboratoriyada ko‘plab ko‘nikmaviy treninglar yaratildi va shu tariqa pedagogik- psixologik treninglar jahon amaliyotida keng tarqaldi.

Pedagogik treningning maqsadi va vazifalari, pedagogik treningda yechiladigan muammolar

Treningning asosiy maqsadi: shaxsni (ruhiy) ziqlikdan ozod qilish, bunda tabiiy erkinlikni his etishni, o‘z guruhida va undan tashqarida o ‘zaro munosabat va aloqa o‘mata olishdan iborat.
Demakki, trening-shaxsda mavjud bo‘lgan yoki vujudga keladigan muammolami hal qilish uchun zarur boMgan bilim, ko‘nikma, malakalami hosil qilish maqsadida bahs-munozara, o‘yin va mashqlar orqali o'tkaziladigan mashg‘ulotlar yig‘indisidir.
Shuni alohida qayd etish lozimki, trening jarayonida muammolami yechish ham, bu boradagi bilim, ko‘nikma va malakalami hosil qilish ham trenerdan o‘ziga xosligi bilan ishlashni taqozo etadi. Shuning uchun pedagogikada bunday treninglar psixologik treninglar deb ataladi.
Hozirgi davrda odamlar orasida ruhiy ziqlik-zo‘riqish hollari aw algi paytlardagiga nisbatan ancha ko‘p uchrayotganligi va buning natijasida ko‘pgina hayotiy muammolar vujudga kelayotganligi ko‘pchilikni, ayniqsa, keng jamoatchilikni, ota-onalar va pedagog, shuningdek, aynan psixolog mutaxassislami ham tashvishga solayotganligi bejiz emas. Aytish mumkinki bunday holatlar turli darajadagi zo‘riqishlar natijasida vujudga kelmoqda.
Ayni kunlarda asabiylashish holatlari ziqlik-zo^qish kuzatilayotgan quyidagi kishilar gumhini alohida ta’kidlab o ‘tish joiz:
Bolalar orasida:
Bog‘cha bolalari orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari;

Abdulhamid, [07.06.2022 22:28]

Maktab o‘quvchilari orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari;
0 ‘smirlar orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari;
11. Katta lar orasida:
Ish joylarida (rahbar yoki xodimlar orasida) kuzatiladigan asabiylik holatlari;
Oilada (er-xotin, qaynona-kelin, ota-ona va farzandlar orasida)
kuzatiladigan asabiylik holatlari;
Keksalar orasida (psixologik o‘zgarishlar natijasida) kuzatiladigan asabiylik holatlari.
Yuqorida sanab o‘tilgan asabiylashishlardan kelib chiqadigan
muammolar mavjud bo‘lib, bu muammolami yechish imkonini topa olmaslik natijasida pedagogik maslahat va pedagogik korreksiyaga muhtoj bo‘lib qoladigan bir necha xil gumhlar vujudga keladiki, bular:

Muloqotchanlikning yetishmasligi muammosidan siqilgan kishilar guruhi.

Iqtisodiy yetishmovchilikdan siqilgan kishilar guruhi.
0 ‘z yaqinlarini yo‘qotib siqilgan kishilar guruhi.
Turli baxtsiz hodisalardan keyin qandaydir kasallik orttirib olgan kishilar guruhi.
Begona joyga ko‘chib kelib, tub aholining bosimidan siqilgan kishilar guruhi.
Rahbarlar tomonidan yoki o ‘zidan kattalar tomonidan shaxsiyatiga tegilgan hollarda siqilishga duch kelgan kishilar guruhi.
Yangi o‘qish yoki ish joyiga moslasha olmasdan siqilishga duch kelgan kishilar guruhi.
Chekish, ichish, narkotik moddalar iste’mol qilishdan qutula olmasdan siqilayotgan kishilar guruhi.
Yuqorida sanab o‘tilgan muammolami hal qilishda pedagogik trening deb ataluvchi o‘yin va mashqlar seriyasidan iborat mashg‘ulotlar yordam beradi.
Yuqoridagi guruhlar o‘zi istab, o‘z xohishi bilan treningga keladi va treneming ko‘rsatmalariga amal qiladi. Lekin ba’zi gumhlar bo‘ladiki, bu gumh a ’zolari treningga istamasdan, xohlamasdan keladi. Masalan, jinoyatchilar, bezorilar, o‘g‘rilar, narkotik bilan shug‘ullanuvchilar. Lekin gumh a’zolarining istagidan qat’iy nazar treningning vazifasi ulaming muammolarini hal etishga qaratilgan bo‘ladi.

Har qanday pedagogik treninglar quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:

Guruhni tashkil etish yoki yig‘ish bosqichi.
Boshlang‘ich bosqich.
Ishni olib borish bosqichi.
Yakunlash bosqichi.
Eng muhimi, guruhni tashkil qilish bosqichi bo‘lib, bunda quyidagi jihatlarga e’tibor berish kerak:
har qanday treningda (faqat nogironlar bilan o‘tkaziladigan maxsus treninglami hisobga olmaganda) tashqi jismoniy defektga ega boMgan va psixik holatida buzilishlar boMgan kishilar ishtirok etmasligi lozim. Negaki, bunday holatlarda aynan ana shunday kamchilikka ega

bo‘lganlarda aks ta’sir bo‘lishi ehtimoli kuchliroqligi har qanday mutaxassis uchun tushunarli bo‘lsa kerak;

guruh a’zolarining soni 8 tadan 12 tagacha (ba’zi hollardagina 20 tagacha) bo‘lgani ma’qul; ishtirokchilaming yoshi iloji boricha taxminan teng bo‘lishi, ya’ni ular orasidagi farq 4-5 yoshni tashkil etishi mumkin (Alohida qayd etish lozim, 45-50 yoshdan kattalar uchun trening juda katta ahamiyatli ta’sirga ega bolmasligi va ular kutganchalik natija bermasligi ham mumkin);ishtirokchilar orasida ayol va erkaklar soni imkoni boricha teng bo‘lishi kerak;
Bundan tashqari yana quyidagilarga ham e ’tibor berish lozim boladi:treningda muammosi bir xil bolgan odamlami to‘plash kerak. Trening ishtirokchilari iloji boricha bir-biriga notanish bolishlari lozim;trening oMkaziladigan xona albatta izolyatsiyalangan boMishi shart, ya’ni hech kim ulami bezovta qilishi mumkin emas va ular ham boshqalarga halaqit bermasligi kerak;rasmiylashgan gumh bolishiga yoM qo‘ymaslik lozim;trenerdan auditoriya erkin boMishini ta’minlash va auditoriyani yaxshi bilish talab etiladi.
Pedagogik treninglar quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
Faollik tamoyili Bu tamoyil ko‘proq eksperimental psixologiya asosida quyidagi g‘oyaga bo‘ysunadi: inson eshitganlarining 10% ini, ko‘rganlarining 50% ini, aytib berganlarining 70% ini va nihoyat o‘zi qilganlarining 90% ini o‘zlashtiradi.
Ijodiylil tamoyili Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundan iboratki, trening davomida ishtirokchilar guruhi psixologiyada aniq boMgan, kashf etib ulgurilgan g‘oyalar, qonuniyatlami topadilar, kashf qiladilar, eng asosiysi esa o‘zlarining shaxsiy resurslarini, imkoniyat va sifatlarini anglab yetadilar.
Xulq-atvor ob ’ektivlashishi (anglabyetilishi) tamoyilL
Mashqlar davomida ishtirokchilar xulq-atvori impulsivlikdan ob’ektivlik darajasiga oMadi va trening davomida o‘zgarishlar kiritish imkonini beradi. Xulq-atvor ob’ektivligining universal vositasi sifatida
aks aloqa hisoblanadi. Guruhdagi aks aloqani yuzaga kelishini ta’minlash treneming mas’uliyatidir.
Sheriklik (Sub’ekt-sub’ektlik) muloqoti tamoyilL
Sheriklik yoki sub’ekt-sub’ektlik muloqoti boshqalar manfaati, ular hissiyotlari, his-tuyg‘ulari, qayg‘ulari, boshqa insonning shaxsiy qadr- qimmati deb tan olinadi. Ushbuning qoMlanilishi guruhda ishonch, ochiqlik iqlimini yaratadi.
Yuqoridagi tamoyillardan tashqari, treningning samarali bo‘lishi ma’lum bir jihatdan treneming o‘ziga xos prinsiplariga ham bog‘liqdir.
Trener har doim trening o‘tkazishga kirishishdan aw al o‘ziga:
«Men qanday maqsadga erishmoqchiman?
Men nima uchun shu maqsadga erishmoqchiman?
Men qanday vositalar bilan unga erishmoqchiman?» kabi savollarini berishi lozim.
Bu savollarga javobni trenerga gumh bilan ishlash davomida diagnostik tadqiqotlar ochib beradi.
Trener ish rejasining mundarijasi, guruhning rivojlanish va inoqlik darajasi, munosabatlar xarakteri, guruhdagi har bir ishtirokchining holati, uning o‘ziga va boshqalarga nisbatan munosabati, treningga nisbatan munosabati, treneming o‘zining munosabati kabilar diagnostika ob’ekti bo‘lib hisoblanadi.
Topshiriqning amalga oshirilishida birinchi qadam metodik (qadam) qoMlanmaning to‘g‘ri tanlanishidir. Eng ko‘p qo‘llaniladigani, gumhiy diskussiyalar, rolli o‘yinlar, psixodramma va uning modifikatsiyasi hisoblanadi.Metodik qo (llanmalarning tanlanishi quyidagi omUlarga bog ‘liqdir:Trening mundarijasi. Guruhning о ‘ziga xosligi. Holatlarning о ‘ziga xosligi. Treneming imkoniyatlari.