Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
181 
V
NaOCl
= 50 ml/saat; ; t=25
0
C; NaClO:HCl:KBr = 1,5 : 2,0 : 1 
1 saylı cədvələ  nəzər saldıqda aydın olur ki, reaksiyada iştirak edən reagentlərin hər biri reaksiya 
gedişinə az və ya çox dərəcədə təsir edir.  
 
XLORĠD TURġUSU QATILIĞININ XLORUN ÇIXIMINA TƏSĠRĠ 
 
Qüdrətli A.R. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Xlorid turşusunun qatılığının (10-35%-li) xlorun çıxımına təsiri oksidləşmə - reduksiya sistemində 
öyrənilmiş və alınan nəticələr cədvəl 1 – də göstərilmişdir. 
Cədvəl 1. 
Təcrübələrin 
sayı 
NaOCl 
HCl 
Mol nisbət 
NaOCl:HCl 
Xlorun çıxımı 
% 
% 
q 
% 
q 
1 
18,0 
138,0 
10,0 
22,0 
1,0:1,8 
48,2 
2 
18,0 
138,0 
15,0 
165,0 
1,0:1,8 
55,1 
3 
18,0 
138,0 
20,0 
110,0 
1,0:1,8 
59,4 
4 
18,0 
138,0 
25,0 
87,3 
1,0:1,8 
66,5 
5 
18,0 
138,0 
30,0 
73,0 
1,0:1,8 
78,5 
6 
18,0 
138,0 
35,0 
62,5 
1,0:1,8 
80,2 
V
NaOH
=50 ml/saat ; t=25
0
C 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  xlorid  turşusunun  qatılığı  10%-  dən  35%  -ə    kimi  tədqiq  edilmiş  və 
məlum olmuşdur ki, xlorid turşusunun natrium  – hipoxloritə olan molyar  nisbəti 1,0:1,8 olduqda, digər 
parametirləri  sabit  saxlamaqla  molekulyar  xlorun  çıxımı  48,2%  təşkil  edir.  Xlorid  turşusunun  qatılığını 
dinamiki  olaraq  azaltdıqda  xlorun  çıxımı  getdikcə  artır.  Qatılığı  15,  20,  25,  30  və    35  faizə  qədər 
dəyişdikdə müvafiq olaraq molekulyar xlorun çıxımı 55,1; 59,4; 66,5; 78,5 və 80,2 olur.  
Aparılan təcrübələrdən xlorun maksimum çıxımı üçün optimal şərait t=25
0
C; NaClO:HCl = 1,0:1,8; 
C
HCl
= 35,0%; C
NaOCl
= 18,0%; V
NaOCl
= 50 ml/saat olduqda yaranır ki, bu zaman xlorun çıxımı 80,2% təşkil  
edir. Tədqiqat zamanı xlorun çıxımına NaClO: HCl – un molyar nisbətlərinin təsiri də öyrənilmişdir. 
Xlorun çıxımına NaOCl:HCl – un molyar nisbətlərinin təsiri  
Cədvəl 2 
Təcrübələrin 
sayı 
NaOCl 
HCl 
Mol nisbət 
NaOCl:HCl 
Xlorun çıxımı 
% 
% 
q 
% 
q 
1 
18,0 
80,0 
35,0 
20,9 
1,0:1,0 
45,9 
2 
18,0 
80,0 
35,0 
25,9 
1,0:1,2 
56,6 
3 
18,0 
80,0 
35,0 
29,2 
1,0:1,4 
62,5 
4 
18,0 
80,0 
35,0 
33,4 
1,0:1,6 
71,8 
5 
18,0 
80,0 
35,0 
37,5 
1,0:1,8 
80,4 
6 
18,0 
80,0 
35,0 
41,7 
1,0:2,0 
80,9 
V
NaOCl
= 50 ml/saat; ; t=25
0
C 
2  saylı  cədvəldən  göründüyü  kimi  oksidləşmə  -  reduksiya  sistemində  reaksiyaya  daxil  olan 
reagentlərin  molyar  nisbətlərinin  dəyişməsinin  xlorun  çıxımına  təsiri  NaOCl:  HCl  =  1,0
 1,0:2,0 
arasında öyrənilmiş və məlum olmuşdur ki, bu nisbətin dəyişməsi xlorun çıxımına əsaslı təsir edir 
 
TƏBĠĠ FOSFATLARIN AMMONĠUM SULFAT ĠġTĠRAKI ĠLƏ SULFAT  
TURġUSUNDA  PARÇALANMASI REAKSĠYASININ TƏDQĠQĠ 
 
Nəsirli E.C. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Məlumdur  ki,  təbii  fosfatların  sulfat  turşusu  ilə  parçalanması  nəticəsində  superfosfat  alınır.  Bu 
zaman başqa maddələrlə yanaşı, suda asan həll olan Ca(H
2
PO
4
)
2
 və sərbəst H
3
PO
4
 alınır.  

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
182 
Təbii  fosfatların    ammonium  sulfat  iştirakı  ilə  sulfat  turşusunda  parçalanma  reaksiyası  aşağıdakı 
tənliklə təsvir oluna bilər: 
I mərhələdə reaksiya sürətlə gedir və fosfat turşusunun əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. 
                             10Ca
5
F(PO
4
)
3
+48H
2
SO
4
+2(NH
4
)
2
SO
4
= 
                              50CaSO
4
+4NH
4
H
2
PO
4
+H
3
PO
4
+10HF 
II  mərhələdə  flüorapatitin  qalan  hissəsi  I  mərhələdə  əmələ  gələn  fosfat  turşusu  ilə  parçalanır.  Bu 
mərhələ  də    daha  zəif  sürətlə  gedir  və  superfosfatın  anbarda  ―yetişməsi‖  prosesində  də  davam  edir.  II 
mərhələdə gedən reaksiya aşağıdakı tənliklə ifadə olunur. 
                               Ca
3
F(PO
4
)
3
+ 7H
3
PO
4
+5H
2
O = 5Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O+HF 
I  və II mərhələdə gedən reaksiyaları ümumiləşdirərək yekun reaksiyanı aşağıdakı kimi yaza bilərik. 
                              48Ca
5
F(PO
4
)
3
+ 168H
2
SO
4 
+ 7(NH
4 
)
2
SO
4
+65 H
2
O= 
                              65Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O+14NH
4
H
2
PO
4
 + 175CaSO
4
+48HF 
Aparılan  tədqiqat  işlərində  klassik  üsuldan  fərqli  olaraq,  təbii  fosfatların  sulfat  turşusu  ilə 
parçalanması  ammonium  sulfat  iştirakı  ilə  aparılmışdır.Bu  zaman  reaksiya  zonasına  əlavə  daxil  edilən 


4
SO
 ionları 


Ca
 ionları  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olaraq  CaSO
4
  kristalları  yaradır,  yəni  prosesə  verilən  
sulfat  turşusu  qismən  sərbəst  qalır  və  apatitin  parçalanmasına  daha  dərin  təsir  göstərir.  Parçalanma 
nəticəsində  kalsiumdihidrofosfatla  yanaşı  ammoniumdihidrofosfat  da  yaranır  ki,  bunun  da  sayəsində 
alınan superfosfat əlavə qida elementi olan azotla zənginləşir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  prosesə  verilən  ammonium  sulfat  əlavəsinin  miqdarı  istənilən  səviyyədə 
deyil,  optimal  miqdarda  olduqda  daha  yüksək  nəticələr  əldə  olunur.  Bu  məqsədlə  flüorapatitin  sulfat 
turşusu  ilə  parçalanması  prosesində,  sulfat  turşusu  miqdarının  5-12%  -  i  ekvivalent  miqdarda  40%  -lı 
ammonium sulfat  məhlulu ilə əvəz olunur.  
Təklif olunan üsulun fərqləndirici cəhətləri ondan ibarətdir ki, burada xam sulfat turşusunun sərfini 
5 – 12% azaltmaqla əhəmiyyətli dərəcədə iqtisadi səmərə əldə etmək olar. Bu zaman apatitin parçalanma 
dərəcəsinin  aşağı  düşməsinin  qarşısını  almaq    üçün  sulfat  turşusunun  qənaət  olunan  hissəsi  ekvivalent 
miqdarda  ammonium  sulfat    məhlulu  ilə  əvəz  olunur,  eyni  zamanda  sulfat  turşusunun  başlanğıc 
temperaturu  65-70
0
C  və  reagentlərin  qarışdırıcıda  qarışma  müddəti    müddəti  7  –  8  dəqiqə  hədlərində 
saxlanılır.  
 
NEFT NAFTEN TURġULARININ VĠNĠL EFĠRLƏRĠNĠN ALINMASI VƏ ONLARIN 
XASSƏLƏRĠNĠN TƏDQĠQĠ 
 
Sadıqova D. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Naften turşularının törəmələri arasında mürəkkəb efirlər ən çox qiymətli üzvi xassələrə malikdirlər. 
Reaksiya  üçün  təmiz  naften  turşuları  ilə  yanaşı  fərdi  tsiklik  naften  turşuları  da  xammal  kimi  istifadə 
edilmişdir. Reaksiya aşağıdakı sxem üzrə gedir: 
                             
 
 
burada R-naften radikalıdır,  
 
Naften turşularının vinil efirlərinn alınması aşağıdakı üsulla həyata keçirilmişdir.                                                                                                                  
Üçboğazlı kolbaya 0,05 mol naften turşusu yerləşdirildikdən sonra  turşunun üzərinə 0,05 mol civə-
asetat və 1,6q üçflorlu efiratdan ibarət olan katalizator qarışığını əlavə edərək intensiv qarışdırmaqla ona 
0,2  mol  vinil-asetat  əlavə  edilir.  Qarışdırmanı  30  saat  müddətində  apardıqdan  sonra  reaksiya  qarışığı 
natrium  karbonatın  sulu  məhlulu  ilə  yuyulur,  natrium  sulfatla  qurudulur  və  filtrdən  keçirildikdən  sonra 
vinil efirini ayırmaq üçün vakuum altında qovulur. Sonra naften turşularının fiziki-kimyəvi xassələri təyin 
edilir. 

---