Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
192 
Prosesin temperaturunun 600-700
0 
C temperatura qədər artması alınan qazların tərkibində etilenin miqdarı 
31,2-58,0 % kütlə artmasına  eyni zamanda propilenin miqdarının 26,9-8,0 % kütləyə qədər azalmasına 
səbəb olur. Butilenlərin ümumi miqdarı 14,3-8,08 % qədər dəyişir. 
Eləcə  də  pambıq  yağının  təmiz  halda  və  onun  vakuum  qazoylu  ilə  10%-li  qarışığından    istifadə 
etməklə  sadalanan  Seokar-600  və  Омникат-210  P  katalizatorlardan  istifadə  etdikdə  550-650
0
C 
temperatur intervalında termokatalitik çevrilməsi prosesi tədqiq edilmişdir. 
Aşkar  edilmişdir  ki,  pambıq  yağının  550-650
0
  C  temperatur  intervalında  və  xammalın  verilmə 
sürəti 2,0 saat
-1
 olduqda alınan qazların tərkibində etilen və propilenin miqdarı uyğun olaraq 20,6-43,1 % 
kütlə və 27,3-19,0 % kütlə dəyişir.  C
2
-C
4
 olefinlərinin ümumi miqdarı 65,1-78,1 % kütlə təşkil edir. 
Eləcə  də  aşkar  edilmişdir  ki,  pambıq  yağının  katalizator  kimi  halloizitlərdən  istifadə  olunduqda   
500-800
0
  C  temperatur  intervalında  termokatalitik  çevrilməsi  zamanı    C
2
-C
4
  olefinlərinin  miqdarı  72,4-
65,4 % kütlə, etilenin çıxımı 32,9-43,1 % kütlə, propilenin çıxımı 24,5-15,9 % kütlə təşkil edir. 
Vakuum  gazoylunun    600 
o
C  Omnikat  -210P  -Omnikat  -210P/halloizit  və  eləcədə  Seokar-600  və  
Seokar-600/halloizit katalitik sistemlərindən istifadə etdikdə termokatalitik çevrılməsi  nəticəsində С
2
-С
4  
olefinlərini  müvafiq olaraq 29,8-31,1 və  32,8-34,2% küt çıxımla, 650 
o
C- isə 35,0-37,4 və  36,9-38,4% 
küt  çıxımlarla əldə etmək mümkündür. 
Vakuum qazoylunun tərkibinə 10% pambıq yağı əlavə etdikdə prosesin temperaturu 600
0
C olduqda 
C
2
-C
4
 olefinlərinin çıxımı 30,5-35,9% kütlə və 650
0
C olduqda isə 37,2-39,3% kütlə təşkil edir. 
 
TƏBĠĠ QAZLARIN KÜKÜRDLÜ BĠRLƏġMƏLƏRDƏN TƏMĠZLƏNMƏSĠ  
PROSESLƏRĠNĠN KĠBERNETĠKASININ ELMĠ ƏSASLARI 
 
Əhədov R.Ə. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Ətraf  mühitin  qorunmasının  ciddi  tələbləri  və  ümümi  enerji  böhranı  mövqeyindən  kimya 
sənayesinin  bir  çox  istehsal  sahələri  həm  yüksək  keyfiyyətli  məhsul  alınması,həm  də  yeni,iqtisadi 
cəhətdən  səmərəli  texnoloji  işlənmələrin  yerinə  yetirilməsi  baxımından  yeniləşdirilməsi  zərurəti 
qarşısında qalmışdır. 
Emala  gedən  xammal  axınlarının  təmizlənmə  dərinliyi,sistemli  modelləşdirmənin  adekvat 
üsullarının işlənməsi və  sənayedə işləyən texnoloji proseslərin optimal hesablanmaları ilə əlaqədar olan 
bu problemlərin həllinin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. 
Mövzunun  aktuallığı.Təbii  qazın  emalı  texnologiyası  ətrafında  yaranan  tənqidi  vəziyyət  hər 
şeydən  əvvəl  xammalın  emalı  prosesində  texnoloji  avadanlıqların  korroziyasına  və  ətraf    mühitin 
kükürdlü istehsalat tullantıları ilə çirklənməsinə gətirib çıxaran qazın tərkibindəki nəmliyin və kükürdlü 
birləşmələrin miqdarı ilə müəyyən edilir. 
Təbii  qazların  kükürdlu  birləşmələrdən  təmizlənməsi  proseslərinin  daima  təkmilləşməsinə 
baxmayaraq,bir çox fundamental xarakterli məsələlər həll olunmamışdır.Onların işərisində əsas yeri qazın 
arzu  olunmayan  qarışıqlardan  təmizlənməsi,texnoloji  proseslərin  yüksək  səmərəliliyi  və  qənaətliliyi  ilə 
yanaşı əlverişli ekoloji vəziyyətin təmin olunması ilə praktiki olaraq tamamilə təmizlənməsi üsullarının 
işlənib  hazırlanması  problemi  tutur.Qaz  axınının  kükürdlü  birləşmələrdən  təmizlənməsinin  və 
qurudulmasının mövcud üsullarının nəzəri və praktiki tətqiqatları təhlil edilərək,onların böyük maddi və 
enerji  məsrəflərinin  olması,texnoloji  sxemin  mürəkkəbliyi  və  ekoloji  etibarlılığın  olmaması  ilə  əlaqədar 
problemlər aşkar edilmişdir. 
Tədqiqatlar  göstərdi  ki,  az  kükürdlü  təbii  qazların  kükürdlü  birləşmələrdən  təmizlənməsinin 
prespektivli üsullarından biri eyni zamanda qurutma prosesini də,yerinə yetirən adsorbsiyaüsuludur. Bu 
vəziyyət  bir  adsorbsiya  kalonunda  eyni  zamanda  iki  funksiyanı-təmizlənmə  və  qurutmanı  birləşdirmək 
kimi imkan yaradır ki,bu da,texnologiyanın sadələşməsinə ve ekoloji təmizliyə gətirib çıxarır. 
Tədqiqat  iĢinin  məqsədi.İşin  məqsədi az  kükürdlü  təbii  qazlardan  hidrogen sulfidin  ayrılması  və 
elementar  kükürdə  çevrilməsi  timsalında  qazların  qarışıqlardan  təmizlənməsində  adsorbsiya  üsulunun 
effektiv  və  iqtisadi  cəhətdən  səmərəli  olmasının  tədqiqi  və  nəzəri  əsaslandırılması,  prosesin  riyazi 
modelinin işlənib hazırlanması və bunun əsasında kəsilməz olaraq əlaqəli işləyən adsorbsiya və katalitik 
oksidləşmə reaksiya sisteminin optimal layihələndirilməsinin elmi əsaslarının yaradılmasıdır. 
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
193 
FOSFORMOLĠBDEN TURġULARI ƏSASINDA HAZIRLANMIġ KATALĠZATORLARIN 
ĠġTĠRAKI ĠLƏ METĠLAKROLEĠNĠN OKSĠDLƏġMƏSĠ PROSESĠNĠN TƏDQĠQĠ 
 
Yusubova A.S. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Metilakroleinin  (MA)  qaz  fazasında  metakril  turşusuna  (MAT)  oksidləşməsi  prosesində  effektiv 
katalizatorların müəyyən edilməsi üçün hazırda teteropolibdatlar  əsasında kontaktların işlənilməsi təklif 
edilir.  Məlumdur  ki,  Mo  müxtəlif  cür  heteropoliturşular  əmələ  gətirir.  Lakin  ədəbiyyatlarda 
metilakroleinin  oksidləşməsi  reaksiyasında  bu  birləşmələrin  katalitik  xassələrə  malik  olmaları  barədə 
məlumat  yoxdur.  Ona  görə  də  metilakroleinin  oksidləşməsi  reaksiyasında  müxtəlif  mərkəzli  molibden 
heteropoliturşuların  katalitik  xassələrinin  tədqiq  edilməsi  tələbatı  yaranır.  Koordinasiya  olunmuş 
birləşmələrin  kimyası  üzrə  olan  ədəbiyyatlardan  məlumdur  ki,  heteropoliturşular  termiki  az  davamlı, 
onların qələvi metal duzları isə daha stabildir, Li-Cs cərgəsində isə ən yüksək termiki stabil olan sezium 
duzudur.  Ona  görə  də  biz  bu  tədqiqatlar  üçün  bir  molibdenli  heteropoliturşuların  sezium  duzlarından 
istifadə etmişik. 
Mərkəzi atom kimi bu elementlər seçilmişdir: 
P,Te,Ti,Si,V,Mn,Cr,Sb,Co,Bi.  
Tədqiq  edilmiş  nəticələr  göstərir  ki,  Mo
12
PCs
2
O
x
  tərkibli  katalizator  metakril  turşusuna  görə 
maksimum aktivliyə və selektivliyə malikdir. Metilakroleinin çevrilmə dərəcəsinə görə:  
P>V>Te>Cr>Sb>Mn>Co>Ti>Bi 
Metakril turşusunun çıxımına görə: 
P>V>Si>Te>Sb>Cr>Mn>Ti>Co>Bi 
Göründüyü kimi, metakril turşusunun aktivliyi və çıxımına görə vanadium tərkibli katalizator ikinci 
yerdə  durur.  Aldığımız  ardıcıllığı  metakril  turşusunun  çıxımına  və  oksidlərin  turşuluğunun  azalması 
çərçivəsinə görə müqayisə etdikdə, onların arasında müəyyən asılılığın olduğu görünür.  
Fərz  etmək  olar  ki,  tədqiq etdiyimiz  kontaktların  səthi  turşuluğu  həmin  ardıcıllıqla  azalır  və  buna 
uyğun olaraq metakril turşusunun əmələ gəlmə sürəti də onların səthi turşuluğundan asılı olur. 
Çox  güman  ki,  kristallik  quruluşun  pozulması,  boşluğun  və  ya  yeni  fazanın  əmələ  gəlməsi  ilə 
bağlıdır  ki,  nəticədə  yeni  aktiv  mərkəzlər  yaranır.  Mo
12
PCs
2
Pb
0,2
O
x 
tərkibli  katalizatora  əlavə  etmək 
fikrimizcə məqsədə uyğundur. Katalizatorun tərkibindən Cs və ya P kənar edildikdə isə selektivliyin aşağı 
düşməsi müşahidə edilir. 
Beləliklə,  sübut  olur  ki,  metilakroleinin  metakril  turşusuna  oksidləşməsi  prosesində  12-
molibdenfosforlu tetrapoliturşuların sezium duzu daha effektiv katalizatordur.  
Metilakroleinin  metakril  turşusuna  oksidləşmə  prosesində  bütün  tədqiq  etdiyimiz  kontaktlardan 
nəticə  etibarı  ilə  ən  yaxşı  Mo
12
PCs
2
P
0,2
CrO
x 
  tərkibli  katalizatorlardır.  Əlavə  məlumatlar  çıxış  zamanı 
təqdim olunacaq. 
 
PĠROLĠZ QAZININ SU VƏ KÜKÜRD QARIġIQLARINDAN TƏMĠZLƏNMƏSĠ 
PROSESLƏRĠNĠN KĠBERNETĠKASI 
 
Hüseynova T.M. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Ətraf  mühitin  qorunmasının  ciddi  tələbləri  və  ümumi  enreji  böhranı  mövqeyindən  kimya 
sənayesinin  bir  çox  istehsal  sahələri  həm  yüksək  keyfiyyətli  məhsul  alınması,  həm  də  yeni,  iqtisadi 
cəhətdən  səmərəli  texnoloji  işlənmələrin  yerinə  yetirilməsi  baxımından  yeniləşdirilməsi  zərurəti 
qarşısında qalmışdır. 
Piroliz  qazlarının  emalı  texnologiyası  ətrafında  yaranan  tənqidi  vəziyyət,  hər  şeydən  əvvəl, 
xammalın  emalı  prosesində  texnoloji  avadanlıqların  koroziyasına  və  ətraf  mühitin  kükürdlü  istehsalat 
tullantıları  ilə  çirklənməsinə  gətirib  çıxaran  qazın  tərkibindəki  nəmliyin  və  kükürdlü  birləşmələrin 
miqdarı ilə müəyyən edilir. 

---