Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
248
CAVAN ALMA BAĞINDA CƏRGƏARASI BĠTKĠLƏRĠN SEÇĠLMƏSĠ
Abuzərli Ə.R.
Azərbaycan Dövlət Aqrar Univreisteti
Bağda cərgəaralarının saxlanması və ondan səmərəli istifadə meyvə ağaclarının böyümə və
inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Dünya və ölkə alimlərinin apardıqları
tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu məsələdə alimlər arasında yekdil fikir yoxdur. Calaqaltı-sort
xüsusiyyətindən, torpaq tipi və onun münbitliyindən, atmosfer çöküntülərinin miqdarından və digər
amillərdən asılı olaraq, konkret torpaq-iqlim şəraiti üçün, meyvə bitkilərinin normal boy və inkişafını
təmin edən, torpaqların iqtisadi cəhətdən daha səmərəli saxlanması sistemi işlənib hazırlanmalıdır.
Cavan bağda olan bitkilər məhsuldar bağda olan bitkilərdən güclü vegetativ boyları ilə fərqlənirlər.
Bu dövrdə həm yerüstü hissədə və həm də kök sistemində bitkilər onlar üçün ayrılmış atmosfera və
rizosferanı tamamilə əhatə edirlər.
Ağaclar bağa əkildikdən sonra birinci il, cərgəaraları şum edilməklə, alaq otlarından azad qara
herik altında saxlanır. Müəyyən olunmuşdur ki, ağaclar yeni əkildikdə onların kök sistemi 60 sm
diametrində məsafə tutduğu halda, ikinci il bu 1,5 m-ə çatır və sonrakı hər ildə ağaclar tam məhsula
düşənə qədər artım 50-60 sm təşkü edir.
Cavan bağlarda, ağacların onlar üçün ayrılmış qida sahələrini müəyyən vaxtdan sonra (8-12 il)
tutduğunu nəzərə alaraq torpaqlardan daha səmərəli istifadə məqsədilə xüsusi texnologiya işlənib
hazırlanır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, cərgəaralarının istifadəsi məqsəd deyil, məqsədə çatmaq
üçün vasitədir. Məqsəd isə cavan ağacların daimi yerində möhkəmlənməsi, onların normal böyümə və
inkişafı üçün şərait yaradılmasıdır. Yalnız bu məqsədi təmin edən texnoloji qulluq planı qənaətbəxş sayıla
bilər.
Cərgəarası bitkilər əsas bitkilərlə daimi qarşılıqlı təmasda olurlar. Bu zaman fizioloji cəhətdən
uyğunluq şəraitində əsas bitkilər normal böyüyüb inkişaf edirlər. Lakin br çox hallarda cərgəarası bitkilər
düzgün seçilmədikdə onlar əsas bitkilərin böyümə və inkişafına öldürücü təsir göstərə bilir. Yəni
cərgəarası bitkilərin kökləri vasitəsilə rizosferaya çıxardıqları kolinlər meyvə bitkilərinin böyümə və
inkişafına mənfi təsir göstərir. Qeyd olunan məsələnin araşdırılması ilə məşğul olan elm sahəsinə
―Allelopatiya‖ deyilir. Allelopatiya yunan sözü olub ―allelon‖ qarşılıqlı, ―pathos‖ - əzab, əziyyət
deməkdir. Allelopatiya ali bitkilərin qarşılıqlı biokimyəvi təsirini öyrənən elm sahəsidir.
Bu baxımdan tədqiqatın mövzusu çox aktualdır və günün tələbləri səviyyəsindədir.
Cərgəarasında becərilmək üçün seçilən bitkilər əsas bitkinin inkişafına əngəl törətməyən, onunla
fızioloji cəhətdən uyğun olan, gödək boylu, az ömürlü, əsas bitkinin qida və su tələb etdiyi dövrdə onunla
rəqabət aparmayan, torpağın fıziki və kimyəvi keyfiyyətlərini qoruyub saxlaya
və onu zənginləşdirə bilən,
sahəyə gəmirici yığmayan, əsas bitkini sirayətləndirə bilən xəstəlik və zərərvericilərdən azad olmalıdırlar.
Bizim tədqiqatın məqsədi cavan alma cərgəarasından səmərəli istifadənin elmi əsaslarının
işlənməsidir.
Cavan bağda torpağın becərilməsi rütubətin toplanmasına, onun qorun-masına, alaqlarla
mübarizəyə, torpağın yaxşılaşdırılmasına, xəstəlik və zərərve-ricilərin məhv edilməsinə yönəldilmiş
texnoloji qulluqdan ibarətdir. Bu məqsədlə torpağın əsas becərilməsi üsullarından biri payız şumudur.
Payız şumu yarpaq tökülməzdən 20-25 gün əvvəl aparılmışdır. Şumun yarpaq tökülməzdən qabaq
aparılmasında məqsəd mexaniki zədələnmiş köklərin şaxtalar düşənə qədər bərpa olunmasına şərait
yaratmaqdır.
Cavan alma bağında ağaclar əkildikləri il cərgəarası qara herik altında saxlanmışdır. Qara herik
torpağın su və hava rejimini yaxşılaşdırır, meyvə bitkilərinin kökləri rəqabətdən azad olmaqla onların
torpaqda daha yaxşı tutması üçün şərait yaradır. Çoxillik ot bitkiləri sistemi ilə müqayisədə qara herik
altında suya 30-40 % qənaət olunur. Lakin uzun müddətli qara herik torpaq strukturunun pozulmasına,
suhava rejiminin pisləşməsinə, humus ehtiyatının azalmasına səbəb olur. Eyni zamanda torpağın vaxtaşırı
şumlanması alt qatın kipləşməsinə və köklərin zədələnməsinə səbəb olur. Eyni zamanda tədqiqatlarla
müəyyən
olunmuşdur ki, ayrıqotu, qırmızı topal, yonca və pomidor bitkiləri almanın inkişafını ləngidir.
Cərgəarası torpaqdan səmərəli istifadə həmçinin təsərrüfat üçün əsas məhsul istehsalına
qədər əlavə
məhsul götürülməsinə şərait yaradır.
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
249
TAXIL BĠTKĠLƏRĠNĠN MƏHSULDARLIĞINA SƏPĠN ÜSULLARININ TƏSĠRĠ
Abışova L.R.
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Taxılçılıq kənd təsərrüfatı sektorunun aparıcı sahələrindən biridir. Taxılçılığın tərkib hissəsi olan
buğda istehsalı əhalinin çörək və çörək məmulatlarına olan tələbatının ödənilməsində əsas yer tutur.
Heyvandarlığın qüvvəli və qaba yemə olan tələbatının ödənilməsində də taxılçılıq təsərrüfatı mühüm rol
oynayır.
Bu günkü, təsərrüfat formalarında torpaq becərilməsinin düzgün aparılmaması, növbəli əkindən
istifadə olunmaması, əsaslandırılmamış aqrotexnologiyaların tətbiqi və digər antropogen təsirlər
nəticəsində torpaqlar eroziya prosesinə məruz qalaraq münbitliyi pozulur və torpaqlar yararsız hala düşür.
Qeyd olunan problemləri nəzərə alaraq mövcud təsərrüfatlar üçün növbəli əkin dövriyyələri və becərilən
bitkiyə uyğun sələflərin seçilməsi prioritet məsələlərdəndir. Belə ki, düzgün əsaslandırılmış səpin üsulları
ekoloji sistemin qorunmasında, torpaq münbitliyinin bərpası və yaxşılaşdırılmasında və torpaqdan
rasional istifadə olunmasında əvəzsiz rol oynayır.
Ümumi taxıl məhsulu istehsalında əsas irəlilləyişlər Azərbaycanda 2001-ci ildən etibarən
başlanmışdır. Bu dövrdən başlayaraq ümumi taxıl istehsalı 2 mln.
tonu keçmişdir
.
Çoxsaylı tədqiqat işlərinin nəticələri göstərir ki, dənli bitkilərdən yüksək məhsul əldə etmək
məqsədilə becərilən bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərinin, xarici amillər kompleksinə olan tələbatının
əsaslanmış qaydada öyrənilməsi və onların optimallaşması vacib tədbirlərdən hesab edilməlidir.
Buğda əkinlərində aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsində tərəddüd etmədən mütləq əsassız
təqvim vaxtlarından uzaqlaşıb, becərilən bitkinin ayrı-ayrı inkişaf fazalarında yaşayış amillərinə olan
tələbatını mövcud şəraitlə əlaqələndirmək lazımdır.
Azərbaycanda taxıl istehsalında başlıca yeri buğda bitkisi tutur. Buna səbəb respublikanın bütün
regionlarının ekoloji durumunun buğdanın bioloji xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsi və əvəzsiz ərzaq bitkisi
olmasıdır
.
Respublikanın bütün regionlarının suvarılan, dəmyə, dağ, dağətəyi və düzən torpaqlarında payızlıq
buğdanın becərilməsində kompleks aqrotexniki tədbirləri düzgün əlaqələndirildikdə yüksək və keyfiyyətli
məhsul götürmək əksər hallarda mümkün olur.
Buğda bitkisinin becərilməsində vacib texnoloji tədbirləri kompleks qaydada həyata keçirmək
məqsədilə mütləq cərgə araları becərilən bitkilərin aqrotexnikasına əsaslanmaq lazımdır
. Hər iki
lentvarı və tirəli səpin üsulları imkan verir ki, vegetasiya dövründə lazım olan aqrotexniki tədbirlər
vaxtında və lazımi səviyyədə həyata keçirilsin, məhsuldarlıq becərilən sortun potensial imkanı daxilində
artırılsın. Torpağın əsas keyfiyyət göstəricisi olan münbitliyi qorunub saxlansın.
Bu üsulda dənli taxıl bitkiləri şırımlar arası məsafə 60 – 70 sm; 70 – 80 və 80 – 90 sm olan
gencərgəli tirələrə səpilir. Tirələrin üzərində 2; 3 və 4 cərgədə cərgəarası məsafə 15 – 20 sm olmaqla
toxum səpilir və tirələr arası şırımlar vasitəsilə suvarılır. Bu üsul iqtisadi cəhətdən səmərəli üsul hesab
olunur.
Buğda bitkisinin lentvarı və tirəli üsullarda səpilməsi və cərgəaraları becərilən bitki kimi əkin
dövriyyəsinə daxil olması bu məsələdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki başqa bitkilərlə müqayisədə
Azərbaycanın bütün bölgələrində buğdanın əkin sahəsi üstünlük təşkil edir və əsas çörək bitkisi olaraq
becərilməsinə xüsusi fikir verilir.
Suvarmanın düzgün aparılması, yemləmə gübrəsinin istənilən vaxtda, qaydada verilməsi, alaq
bitkilərinə, xəstəlik törədicilərinə və ziyanvericilərə qarşı səmərəli mübarizə tədbirlərinin həyata
keçirilməsi əksər hallarda səpin üsulu ilə sıx əlaqədardır. Lentvari və tirəli səpin üsulları yuxarıda
göstərilən fenoloji tədbirlərin vaxtında və düzgün qaydada həyata keçirilməsinə hər tərəfli şərait yaratdığı
üçün bitkinin yalnız məhsuldarlığı deyil, əkinçilik baxımından torpağın aqrofiziki xüsusiyyətləri də
yaxşılaşır.
Suvarılan torpaqlarda vacib tədbirlərdən biri də buğdanın suvarılmasının düzgün təşkil edilməsidir.
Çoxillik təcrübələr göstərir ki, payızlıq buğdanın arata qoyulmuş torpağa səpilməsi çox səmərəli nəticələr