Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
260 
Absorbsiya prosesindən kənar olunan doymuş absorbent reaktor aparatında havanın oksigeni 
ilə  doydurulur.  Bu  halda  sulfit  birləşmələri  sulfat  birləşmələrə  qədər  oksidləşir.  Belə  prosesdə 
qələvi reaksiyaya malik Temza çayının suyu da təcrübədən keçirilmişdir. 
Şəkildə göstərilən texnologiya üzrə isə absorbent kimi ucuz başa gələn CaCO
3
 məhlulundan 
(suspenziyadan) istifadə olunmuşdur: 
 
SO
2
 + H
2
O + CaCO
3
  ↔  CaSO
3
 + H
2
CO
3
  
SO
2
  +  H
2
O  ↔   H
2
SO
3 
  
CaSO
3
 + H
2
SO
3  
↔ Ca(HSO
3
)
2
 
 
2CaSO
3 
+ O
2  
↔ 2CaSO
4  
  
Ca(HSO
3
)
2
 + O
2  
↔ Ca(HSO
4
)
2
   
Texnoloji  sxemdən  göründüyü  kimi  bu  halda  elektrofiltr  və  qızdırıcı  aparatlar  işlənmir.  Prosesin 
xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də suspenziyanın tərkibindən və pH-dan asılı olaraq reaksiyaların bu və 
ya digər istiqamətdə gedə bilməsidir.  
 
 
DĠXLORETANIN ALINMA ÜSULLARI 
 
İsmayıllı A.Z.   
Sumqayıt Dövlət Universiteti  
 
Kimya  sənayesinin  istehsal  etdiyi  məhsullardan  biri  də  dixloretandır.  Molekul  kütləsi  98,96  olan 
dixloretan 83,5 
0
S temperaturda qaynayan, suda həll olmayan mayedir. Yuksək temperaturda HCl –a və 
vinilxloridə  parçalanır.  Həlledici  kimi  yağları,  qətranları,  kauçuk  və  başqa  maddədəri  həll  etmək  üçün 
işlədilir. Na
2
S ilə kondensləşmə nəticəsində tiokol kauçuku - polisulfid kauçuku  (-CH
2
–CH
2
-S
x
-)
n
 alırlar. 
Dixloretan əsasən etilenqlikol istehsalında, parça materialların təmizlənməsində və lak-boya sənayesində 
istifadə olunur. 
Dixloretan istehsalında nəzərdə tutulan məhsul istehsalı, əmək şəraitinin və əmək məhsuldarlığının 
yüksəldilməsi,  istehsalat  tullantılarının  aradan  qaldırılmsı,  istehsalat  xəsarətləri,  peşə  xəstəlikləri  və 
bədbəxt  hadisələrin  aradan  qaldırılması  və  s.  bu  kimi  istiqamətlərdə  tədbirlərin  hazırlanması  ən  vacib 
tələblərdən biri sayılır. 
Dixloretanın alınması üçün əsasən aşağıdaki üsullardan istifadə olunur : 
1) maye dixloretan mühitində 20-30 
0
S temperaturda etilenin xlorla görüşdürülməsi: 
CH
2
 = CH
2
 + Cl
2
  → CH
2
Cl – CH
2
Cl        (∆H  =  - 48 kkal)    
2) aşağı temperaturda (

 0 
0
S) və yüksək təzyiqdə maye xlordan etilenin keçirilməsi; 
3)  müxtəlif  katalizatorlar  (CuCl
2
,  FeCl
3
,  SbCl
5
  və  s.)  üzərində  yüksək  temperaturda  (120 
0
S  –ə  qədər) 
etilenin xlorla görüşdürülməsi; 
4) mis katalizatoru üzərində 300
0
S temperaturda etilenin, HCl və havanın oksigeni ilə görüşdürülməsi : 
CH
2
 = CH
2
 + 2HCl + 0,5 O
2
 → CH
2
Cl – CH
2
Cl + H
2
O 
Aparılan reaksiyanın tipindən və şəraitindən asılı olaraq proses zamanı nəinki dixloretan, eləcə də 
trixloretan, tetraxloretan və mürəkkəb polixloridlər alına bilər: 
CH
2
 = CH
2
 + 2Cl
2
  → CH
2
Cl – CH
2
Cl + HCl   
                    CH
2
 = CH
2
 + 3Cl
2
  → CH
2
Cl – CH
2
Cl  +  2HCl     və i.a.,                 
Sənaye  miqyasında  dixloretanın  alınması  əsasən  A.F.  Dobryanskinin  əməkdaşları  ilə  təklif  etdiyi 
birinci üsulla həyata keçirilir. Proses zamanı etilen ilə xlor dixloretanda həll olaraq biri-birilə reaksiyaya 
girir.  Xlorun  tam  birləşməsi  üçün  etileni  hesabi  miqdardan  5  %  artıq  götürürlər.  Temperatur  isə  aşağı, 
məsələn  30 
0
S  götürülür.  Əgər  prosesdə  ingibitordan  istifadə  olunarsa,  onda  temperaturu  40-60 
0
S  –də 
saxlamaq  olar.  Etilenin  xlorlaşması  prosesinin  kənarda  yerləşdirilmiş  soyuducu  ilə  təchiz  edilmiş  kalon 
tipli  reaktor  aparatında  aparmaq  məsləhət  görülür.  Reaktor  aparatının  aşağı  hissəsində  qazların  yaxşı 
barğotaj olunması üçün dəlikli borular yerləşdirilir. 
Bu  üsulla  işləyən  qurğunun  sadələşdirilmiş  texnoloji  sxemi  verilmişdir.  Texcnoloji  reqlamentə 
əsasən  təmizlənmiş  xlor  qazı  və  etilen  sərfölçənləri  keçdikdən  sonra  1  saylı  reaktorun  aşağı  hissəsinə 
verilir.  Alınan  dixloretanın  əsas  hissəsi  reaktorun  (1)  yuxarı  hissəsindən  kənar  edilərək  7  saylı  tutuma 
yığılır. Digər hissəsi isə reaktorun yuxarısından xaric olan qazlarla birlikdə sepratora (4) daxil olur. Orada 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
261 
qazlar  maye  dixloretan  damcılarından  azad  olaraq  su  ilə  soyudulan  birinci  kondensatora  (5) 
istiqamətləndirilir.  Kondensatorda  (5)  kondensləşməyən  qaz  qarışığı  soyuq  duz  məhlulu  (rassol)  ilə 
soyudulan ikinci kondensatora (6) verilir. Beləliklə, alınan kondensat – xam DXE hər iki kondensatordan 
tutuma (7) yığılır. 
Xam  DXE  –nın  tərkibindəki  HCl  –u  neytrallaşdırmaq  üçün  tutuma  (7)  hesabi  miqdarda  təmiz 
NaOH  əlavə edilir. Nəticədə alınan neytrallaşmış xam DXE əmtəəlik (təmiz) DXE almaq üçün nasos (8) 
vasitəsilə 14 saylı çökdürücüyə vurulur və oradan da 15 saylı qızdırıcıda qızdırılaraq (83 
0
S) rektifikasiya 
şöbəsinə verilir. Rektifikasiya kalonunda (9) tələb olunan istilik su buxarı qaynadıcısının (10) köməyilə 
əldə  edilir.  Rektifikasiya  prosesindən  alınan  təmiz  DXE  buxarları  hava  ilə  soyudulan  aparatda  (11) 
kondensləşdirilir  və  soyudulur.  Distillatın  müəyyən  hissəsi  suvarma  (fleqma)  kimi  kalona,  qalan  hissəsi 
isə  hazır  məhsul  tutumuna  (12)  yığılır  və  roadan  anbara  nəql  edilir.  Rektifikasiya  kalonun  (9)  kub 
məhsulu – ağır xlorlu birləşmələr xüsusi tutuma (13) axıdılır və emal olunmaq üçün sex anbarına verilir. 
Qeyd etməliyik ki, satış dixloretanın alınmasızamanı daha təmiz məhsula ehtiyac olarsa rektifikasia 
prosesi iki kalonlu sxemə malik qurğularda aparmaq daha məsləhətdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NƏQLĠYYAT  VASĠTƏLƏRĠNĠN  ƏTRAF  MÜHĠTƏ  ZƏRƏRLĠ   
TƏSĠRĠNĠN AZALDILMASINDA  FƏRDLƏRĠN  ĠġTĠRAKI 
 
Abdullayev A.Ş. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Fərdlərin  ekoloji  mühitə  mənfi  təsirinin  əsas  istiqamətlərindən  biri  də  ətraf  mühitin 
çirkləndirilməsidir.  Bu  çirklənmə  təbii  proseslərlə  yanaşı,  antropogen  -  yəni  insanların  təsərrüfat 
fəaliyyəti  ilə  bağlı  olur.  Atmosferin  çirklənməsi,  xüsusən  də  antropogen  yolla  çirkləndirilməsi  şübhəsiz 
ki, nəqliyyat vasitələrinin sayının artması ilə funksional şəkildə əlaqədardır. 
Bildiyimiz  kimi,  nəqliyyatın  müxtəlif  növlərinin  fəaliyyəti  nəticəsində  hər  gün  atmosferə  külli 
miqdarda zəhərli qazlar atılır, ətraf mühitə yüksək texnogen təsir göstərilir və insanların sağlamlığı üçün 
ciddi təhlükə yaranır. 
Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən avtonəqliyyat vasitələri atmosferi çirkləndirən başlıca mənbə 
növü olaraq qalır. Hava hövzəsinin çirklənməsində avtonəqliyyat vasitələrinin payı 80%-dir. 
Təbii ki, bu zərərli təsirlərin qarşısının alınması üçün elmi araşdırmalar aparılır, yeni texnalogiyalar 
yaradılır.  Lakin  buna  baxmayaraq  hər  bir  şəxs  öz  vətəndaşlıq  borcu  olaraq  əlindən  gələni  etməlidir  ki, 
istifadə etdiyi nəqliyyat vasitəsinin mənfi ekoloji təsirlərini azaltsın. Bunun üçün sadəcə bəzi davranışları 
yerinə yetirməlidir: 

---