Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
271
müəyyənləşdirmişdir.
Azkompozit (Sumqayıt Sənaye İstehsalı ―ASC‖) müəssisəsində yaranan bərk tullantılar məişət
zibilxanasına daşınmış və orada yandırılmışdır. Yaranmış bərk tullantının tərkibində doymamış poliefir
qətranı mövcuddur. Qətranın yanması prosesində atmosferə stirol, ÇAK (çoxnüvəli aromatik
karbohidrogen), CO, qurum və digər təhlükəli toksiki birləşmələr atılır. Yaranan bərk tullantıların həcmi
300 min ton/ildən 3868 ton/il-ə düşmüşdür.
Sumqayıt Boru Prokat zavodunun şlak tullantısı domna istehsalında filizin emalı zamanı yüksək
temperaturda (1000-1200
0
C) metal aşağı hissəyə çökür, üst hissə şlak şəklində ayrılır. Bu şlakın istifadəsi
mərkəzləşdirilmədiyindən tullantı şəklində zavodun ətrafında və Sumqayıt şəhəri 42-ci məhəllə bağlar
massivində 1000 tonlarla toplanmışdır. Şlak ərazidə yol çəkilişində döşəmə materialı kimi istifadə
edilmişdir. Bu şlakın radioaktiv və toksiki təhlükəli olması barədə fikirlər söylənilmişdir. Nəticədə şlak
analiz olunmuş, numunənin radioaktiv və toksiki təhlükəli olmaması aşkarlanmıdır.
ANTROPOGEN AMĠLLƏRĠN TORPAQ VƏ ONUN MÜNBĠTLĠYĠNƏ TƏSĠRĠ
Abdullayeva A.R.
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Torpağı hər şeydə dəyərli hesab edən torpaq haqqında elmin banisi, görkəmli rus alimi
V.V.Dokuçayev qara torpaqları haqqında yazırdı ki, o, daş kömürdən, neftdən, qızıldan da qiymətlidir.
Belə ki, bəşəriyyət qızılsız da
keçinə bilər, lakin torpaqsız yaşaya bilməz.
Torpaq kənd təsərrüfat bitkilərindən məhsul almaq üçün əsas vasitə olub, bizim mövcudluğumuz
ondan aslıdır. Torpaq bitki və heyvanat aləmi tükənən, lakin bərpa olunan təbii resurslara aid edilir.
Lakin bu baxımdan torpağı bitki örtüyü ilə praktiki olaraq eyni qrupa aid etmək düzgün olmazdı. Belə ki,
qırılmış meşə sahəsinin bərpa olunması üçün on illər, torpaq örtüyünün bərpası üçün isə yüz illər, min
illər tələb olunur. Odur ki, torpaq mahiyyəti etibarilə bərpa olunmayan təbii resurs hesab edilməlidir.
Eroziya prosesi nəticəsində üst münbit qatı qismən və ya tamamilə yuyulmuş torpaqda müəyyən
meliorativ tədbirlər həyata keçirərək, bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq olar, lakin təbii ilkin torpağı
bərpa
etmək qeyri mümkündür, çünki o,
min illər ərzində, artıq təkrar olunmayan şəraitdə formalaşmışdır.
Bununla belə, torpağın digər bərpa olunmayan təbii resurslardan (neft, daş, kömür və yer təkinin digər
sərvətlərindən) ayıran mühüm fərqi, ondan düzgün istifadə edildikdə gücdən düşməməsi, dağılmaması,
hətta yaxşılaşması, münbitliyinin yüksəlməsidir. Beləliklə, torpaq xüsusi təbii resurs olub, bərpa
olunmayan, eyni zamanda düzgün istifadə edildikdə tükəməyən resurs sayılır.
Qeyd edildiyi kimi, torpağın mühüm göstəricisi onun münbitliyidir. Tarladan əsas
(taxıl,kökümeyvəlilər,tərəvəz və s.) və əlavə (saman, yarpaq, gövdə, tağ və s.) məhsul götürdükdə insan,
maddələrin bioloji dövranın qismən və tamamilə ayırır, torpağın özünü nizamlama qabiliyyətini pozur,
mübitliyini aşağı salır. Humusun qismən itirilməsi torpağın münbitliyini aşağı salır, onun ekoloji
funksiyalarını tam yerinə yetirməyə imkan vermir və deqradasiyaya uğramağa, yəni fiziki-kimyəvi
xassələri pisləşməyə başlayır [1].
Torpağın
deqradasiyaya uğrama səbəbləri, əksər halda antropogen xarakter daşıyır.
Aqrosistemlərin torpağı daha yüksək dərəcədə deqradasiyaya məruz qalır. Aqrosistemlərin
azdavamlı vəziyyətinin səbəbi, optimal özünü nizamlamayan, sturukturu və məhsuldarlığı sabit olmayan
sadələşmiş (bəsitləşmiş) fitosenozunun olması ilə izah olunur. Təbii ekosistemlərdə bioloji məhsuldarlıq
təbiətin təbii qanunlarının təsiri ilə təmin olunarsa, aqrosistemlərdə ilkin məhsul subyektiv faktor sayılan
insandan, onun aqronomluq bilik səviyyəsindən, texniki təchizatdan, sosial iqtisadi şəraitdən və s.-dən
asılı olduğu üçün sabit qalmır.
Torpaq uzun müddət səpin altında
istifadə edildikdə, humusun ehtiyatı 60%-ə qədər azala bilər. Bu
ilk dövriyəyə daxil olan üzvi maddələrin miqdarının azalması, həm də eroziya prosesinin güclənməsi ilə
əlaqədardır.
Torpağa antropogen təsirin əsas növləri aşağıdakılardır:
1.
Torpağın eroziyası;
2.
Torpağın
çirklənməsi;
-
Pestisidlərdən
istifadənin nəticələri;