Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
276
göstərmişdir ki, koma qatılaşmaları qidalayıcı valcıqların altından bir neçə qramdan bir kiloqrama qədər
dəyişmişdir. Kəmiyət qiymətləndirilməsi üzrə pambıq kütlələrinin daxili qeyridüzlük əmsalı 48-59%ə
qədər çatmışdır.
Kvadratik cəmləmə ilə təyin edilən ümumi qeyridüzlük isə 60%-a yaxın təşkil etmişdir. Beləliklə,
şaxtadan qidalayıcının seyrəltmə zonasına materialin verilməsinin düzlüyünü yüksəltmək üçün ,
verilmənin xarici və daxili qeyridüzlüyünün aşağı salınması üzrə həlləri tapmaq lazımdır. Materialın
şaxtadan boşaldılmasının müntəzəmliyinin müqayisəli qiymətləndirilməsi üçün (Səkil 1.) məlumatlarına
əsasən, belə çıxır ki, şaxtanın yüklənməsinin dəyişməsi 40-70kq həddlərindən xaricə çıxmamalıdır, buna
0.88-1.35m hündürlüklər dəyişməsi uyğun gəlir.
Şəkil 1. Qidalandırıci valcıqlar arasında pambıq
təbəqəsinin formalaşma sxemi
Bu yüklənmə dəyişmələrində xarici qeyridüzlüyünü təyin edən variasiya əmsalı minimal 4.8-5.3
həddlərində olacaqdır. Daxili qeyridüzlüyün aşağı salınması üçün tipik altı pərli valcıqların tətbiqindən
imtina etmək lazımdır və daha çox təkmilləşmiş konstruksiyanı axtarmaq lazımdır. Bu zaman materialın
verilməsı zamanı parsiallığın asağı salınmasını əldə etmək olar, özüdə seksiyaların eni üzrə növbələşən
pərlərin bucaq addımının yarısı qədər yerdəyişməsilə qidalayıcı valcıqların bilavasitə hazırlanması ilə.
Parsial qeyridüzlüyün qiymətləndirilməsinə qayıdaraq müəyyən pay şərtiliklə, yüksək tezlikli kimi qəbul
edərək, demək olar ki, məsələn, o, emalın axın xəttində cinləmə prosesinə deyil, amma, pambığın cinin
işçi kamerinin boğazlığı ilə qəbulu şərtlərinə mənfi təsir edir. Həqiqətən cin qidalandırıcısı (PD) seriyalı
qidalayıcının zəif düzləndirici qabiliyyətində qəbul boğazının tez-tez tutulmaları müsahidə olunur, buda
cinləmə prosesinin kəsilməsinə gətirib çıxarır. Əgər yüksəktezlikli mexaniki rəqslərin təzahürü yalnız
qəbul boğazlığının tutulmasının yaranması imkanında əks olunursa, onda təzahür edən səbəblərin bütün
çoxluğu ilə yaradılan şaxtanın dolması səviyyəsinin nisbətən aşağı tezlikli mexaniki rəqsləri cinləmə
rejiminin pozulmasına gətirib çıxarır. Belə cinləmə xammal valcığının sıxlığının artması nəticəsində
yüksəlmiş qüsur əmələ gəlməsilə qoşulmuşdur. Buradan çıxırki, şaxtanın pambıqla dolması optimal
səviyyəsinin saxlanması üçün cinlərin batareyasından qabaq təklif etdiyi bunker sistemin qurmaq lazımdır
batareyanın daxilində isə pambığın şaxtalar üzrə avtomatik bölüşdürmə sistemini nəzərdə tutmaq
lazımdır. Təkliflərin praktiki realizə edilməsi kifayət qədər mürəkkəbdir və bununla əlaqədar olaraq
şaxtadan pambığın verilməsində qeyridüzlük qidalayicinin özündə azaldılmalıdır, özüdə onun
kompanovkasının mürəkkəbləşməsi hesabına. Əvvəki məqalədə göstərilmiş işlərdən
, pambığın
şaxtanın divarlarına sürtünməsi qüvvələrinin mənfi təzahürünün ləğv edilməsi yaxud zəiflədilməsi böyük
hündürlüklü şaxta sistemlərinin tətbiqində perspektiv verir ki, bunlarda şaxtadan pambıq verimininin
qeyridüzlüyünün aşağı salardı. Nəqliyyat sisteminin şaxtalara materialın verilməsi rəqsləri kompensasiya
edərdi. Belə məsələnin həlli yollarından biri şaxtanın uzadılmış divarlarına cüzi mailik vərməkdir.
Təcrübədə belə üsul tətbiq edilir, lakin indiyə kimi nəzəri işlərin əsasında onun parametrlərinin
kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi aparılmışdır.
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
277
ELEKTROMAQNĠT ġÜALANMA MƏNBƏLƏRĠ VƏ ONLARIN
ĠNSAN SAĞLAMLIĞINA TƏSĠRĠ
Həşimzadə Seyid Zeynəb Fətdah
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Elektromaqnit dalğalarının mövcud olduğu 180 il ərzində demək olar ki, onlar insan
fəaliyyətinin
bütün sferalarına daxil olaraq böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Qeyd olunmalıdır ki,elektromaqnit
şüalandırıcı-larının növləri və gücü daim artmaqdadır. Xüsusilə də, məişətdə işlədilən elektrik
avadanlıqlarından ( telefonlar, kompüterlər,mikrodalğalı sobalar və s.) istifadə etmə çox yüksək həddə
gəlib çatmışdır. Bu avadanlıqların hər biri müəyyən gücə malik EM şüalanmaları yaradaraq insan
orqanizmi üçün müəyyən təhlükələr yaradır.
Müasir dövrün əsas problemlərindən biri bəşəriyyəti ionlaşdırıcı və qeyri-ionlaşdırıcı
şüalanmalardan mühafizə etmək məqsədilə müxtəlif tədbirlərin işlənib hazırlanması böyük əhəmiyyət
kəsb edir.
Bildiyimiz kimi, şüalanmalar canlı orqanizmlərə təsir xüsusiyyətlərinə görə zərərli iki böyük qrupa
bölünür:
1) qeyri-ionlaşdırıcı şüalanmalar (elektromaqnit şüalanmalr - EM)
2) ionlaşdırıcı şüalanmalr (radioaktiv şüalanmalar). Hər iki qrup şüalanma ətrafa şüalanma
mənbəyindən bütün istiqamətlərə eyni sürətlə - işıq sürətilə yayılır.
Dünya ictimaiyyəti üçün ionlaşdırıcı şüalanmanın (İŞ) insan orqanizminə və ətraf mühitə təsiri ilə
bağlı ilk həyəcanlar XX əsrin 50-ci illərindən bu günə qədər gündəmdədir. Bunun da əsas səbəbi
Xirosima və Naqasakinin dəhşətləri əsas rol oynasa da, sonralar nüvə silahının müxtəlif ölkələr tərəfindən
atmosferdə çoxsaylı sınaqlardan çıxarılması nəticəsində radioaktiv maddələrin bütün Yer kürəsinə iri
miqyasda yayılması olmuşdur.O vaxtlar radioaktiv şüalanmanın insan orqanizminə və ətraf mühitə təsiri
barədə çox az məlumatlar mövcud idi. Digər tərəfdən də, bu məlumatlar əhaliyə lazımi səviyyədə
çatdırılmadığından, ondan mühafizə məsələləri demək olar ki, yox dərəcəsində idi.
Bütün bu kimi məsələlərin ciddiliyi və müəyyən dərəcədə həlli istiqamətində ilk addımlar
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən 1995-ci ildə təsis etdiyi atom radiasiyası üzrə Elmi Komitənin (
UNSCEAR - United Nations Scientific Committee on the Effects of atomic Radiation) yaradılmasından
sonra mümkün oldu.
Qeyd etmək lazımdır ki, əhali üçün ən təhlükəli olan radiasiya mənbəyi heç də, həmişə deyildiyi
kimi atom energetikasının tətbiqi, nüvə silahının sınaqları zamanı yox, bilavasitə təbii şüalanma
olmuşdur. Ümumiyyətlə əhalinin istifadə etdiyi məişət avadanlıqlarının təsiri atom energetikasının
təsirindən çox-çox böyükdür. Digər tərəfdən, insan gündəlik həyat fəaliyyəti formasından (məs, daş
kömürün yandırılması, hava nəqliyyatından tez-tez istifadə uzun müddət hermetik binalarda yaşamaq və
s.) asılı olaraq daha çox şüalanma məruz qalır.
Bir çox hallarda elektron avadanlıqlarının istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr, cihazın tam
təhlükəsiz olduğu haqqında ictimaiyyətə yanlış məlumat verirlər. Artıq hamı başa düşməlidir ki, elektrik
cərəyanı ilə işləyən tam təhlükəsiz heç bir texniki avadanlıq mövcud deyil.
Rusiya Səhiyyə Nazirliyinin Biofizika İnstitutunun apardığı tədqiqatlar zamanı müəyyən
edilmişdir ki, fərdi kompüter (FK) istifadəçilərinin sağlamlığından şikayətlərin intensivliyi olduqca artıb.
Şikayətlər əsasən sümük-əzələ sistemində ağrılar, dəri xəstəlikləri, allergiya tipli xəstələnmələr, görmə
qabiliyyətinin pisləşməsi və s. halları müşahidə edilmişdir.Daha sonra ABŞ-ın Kaliforniya Ştatında 1583
hamilə qadın müayinə olunaraq müəyyən edilmişdir ki, həftə ərzində kompüter arxasında çox oturan
qadınlarda vaxtından əvvəl doğum hallarının ehtimalı yüksəlir. Onların əsəb, immun və endokrin
sistemlərində ciddi dəyişikliklər baş verir.Bir sıra tanınmış tibb mütəxəssisləri hesab edirlər ki, hətta aşağı
intensivli şüalanmalar da orqanizmdə "toplanır" və müəyyən qiymətə çatdıqda özünü göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Yerin istilik və maqnit sahəsi milyon illər ərzində müvcud olduğundan,
Yer kürəsində yaşayan bütün canlı orqanizmlər, o cümlədən insanlarda da bu şüalanmaya qarşı adaptasiya
yaranmışdır. Buna görə də canlı aləm üçün əsas təhlükə mənbəyi süni yaradılmış elektrik və maqnit
şüalanma mənbələridir. Bu mənbələrin təsirini qiymətləndirmək və məhdudlaşdırmaq üçün şüalanmanın
normallaşdırılması aparılır.