Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
278
MDB ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da sənaye tezlikli maqnit sahəsinin təsiri
normallaşdırılmayıb. Maqnit sahəsinin güclü təsiri əsasən xörəkləri sobada qızdırma müddətində qeydə
alınır. Bu zaman maqnit sahəsinin qiymətini nəzarətdə saxlamaq məqsədəuyğun hesab olunur.
İnsan orqanizminin elektromaqnit şüalanmasından mühafizəsi dedikdə, şüalanma intensivliyinin
buraxıla bilən səviyyəyə qədər aşağı salınması başa düşülür. Hər bir konkret şəraitdə insanın
sağlamlığına təsir göstərə bilən amillər kəmiyyət və keyfiyyətcə yoxlanılmalıdır. İş yerlərində vaxta görə
mühafizə tədbirlərində işçinin ancaq xidməti vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq şüalanmaya məruz qalma
ehtimalı təyin olunur.
Təsir müddətinin azaldılması üçün müəyyən tədbirlərin (işin avtomatlaşdırılması, mühafizə
sisteminin keçirilməsinə sərf olunan müddətin azaldılması və s.) həyata keçirilməsi ilə yanaşı işçinin
şüalanmaya məruzqalma müddəti şüalanmanın intensivliyindən asılı olaraq normativ sənədlər əsasında
təyin olunur.
Sənaye müəsssisələrində mühafizə tədbirləri kollektiv və fərdi şəkildə həyata keçirilə bilər
(mühazirələrin oxunması, işçilər üçün optimal iş və istirahət rejiminin yaradılması, şüalanma
mənbələrinin mümkün qədər ekranlaşdırılması və s.). Bəzi hallarda yaşıllıqlardan (adətən ağac bitkiləri)
şüalanmadan mühafizə məqsədi üçün də istifadə olunur. Bunların mühafizə obyekti əsasən o zaman
qeydə alınır ki, onlar mühafizə olunan obyektin yaxınlığında olsunlar. Məişət cihazları da alarkən onların
lazımi sertifikata malik olmalarını yoxlamalı və mümkün qədər az güclü işlədicilərdən seçilməlidir. Eləcə
də, televizorlar da rentgen şüalanmaları verir. Amma televizorlarda düzgün istifadədə (yaxından baxmaq
və s.) bu şüalanmanın qiyməti cüzidir. Aeroportlarda sərnişinlərin baqajlarını yoxlamaq üçün istifadə
olunan rentgen qurğuları sərnişinlər üçün tamamilə təhlükəsizdir.
NEFT SƏNAYESĠNĠN TULLANTILARI VƏ ONLARIN ĠSTĠFADƏSĠ
Həşimzadə Seyid Zeynəb Fətdah
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Respublikamızda ətraf mühiti çirkləndirən əsas sahələrdən biri yanacaq-energetika kompleksidir.
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi ilə əlaqədar dənizdə və quruda kəşfiyyat, hasilat və nəqletmə zamanı
baş verən neft dağılmaları ətraf mühitdə problemlər yaradır. Neft sənayesinin ekoloji problemlərinin
meydan çıxması, bu sənayenin sürətlə inkişaf etməsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan ekoloji tarazlığın
saxlanılması üçün texniki nəzarət böyük rol oynayır. Abşeron yarımadasında neftin sənaye üsulu ilə
çıxarılmasının 170 ildən yuxarı tarixi var. XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində neftin
çıxarılmasında torpaq anbarlarının yığılmasında, daşınmasında, emalında istifadə olunan primitiv
texnologiyalar keçmiş SSRİ dövründə neft istehsalının ətraf mühitin qorunmasından üstün tutulması,
Abşeron yarımadası torpaqlarının neftlə çirklənməsinə səbəb olur. Torpaqlarla yanaşı bir çox təbii göllər
və gölməçələr də neft quyularının tullantı suları ilə yüksək dərəcədə çirklənmiş və ölü vəziyyətinə
salınmışdır.
1949-cu ildən başlayaraq, Xəzər dənizində neft quyuları salınmışdır. Və o zamandan başlayaraq
Xəzər dənizinin suları neft və neft sənayesində istifadə olunan məhlullar, kimyəvi elementlərlə yüksək
dərəcədə çirklənir. Neftin dağılması ilə yanaşı qazma işləri aparılarkən ətraf mühitə lay suları, gil məhlulu
müxtəlif kimyəvi reagentlər, barıt və başqa toksik maddələr düşür.
Neft yatağının işlənməsi zamanı quyularda və borularda axıdılan karbohidrogenlər torpağı, yeraltı
suları və atmosferi çirkləndirir. Lay suları ilə birlikdə neft quyularında külli miqdarda radioaktiv
maddələr və elementlər torpaq üzərinə düşür (10 və ya daha çox dəfə normadan artıq miqdarda). Abşeron
yarımadasında mövcud olan yarımsəhra təbii şəraiti torpaqların özünün bərpa imkanını sıfıra endirmişdir.
Burada təbii ekosistemlərdən bir əlamət qalmamışdır, onlar tam pozulmuşdur. Abşeron yarımadasının
əksər əraziləri kəskin şəkildə antropogen təsirlərə məruz qalmışdır.
Neftin çıxarılması zamanı meydana çıxan və ətraf mühit üçün təhlükəli olan ekoloji problemləri
həll etməkçün texnologiyada struktur dəyişikliyi etmək önəmlidir. Texnologiya əsasən iki hissədən
ibarətdir: məhsul istehsal edən və tullantını neytrallaşdıran hissələrdən ibarətdir. Neytrallaşdırıcı
texnologiya
dedikdə,
istehsal prosesinin tullantılarını toplayıb, onu yenidən parçalamaq,
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
279
zərərsizləşdirmək və onlardan yeni məhsul istehsal etçək başa düşülür. Bu yolla istehsal prosesi ilə
neytrallaşdırıcı proses arasında bir növ müvazinət yaranmış olur.
Neytrallaşdırıcı texnologiyanın tətbiqi nəticəsində hazırda ətraf mühitə ötürülən tullantılar 3-4 dəfə
azalmış, xammala görə məhsulun çıxımı artmışdır. Bu qəbildən olan tədbirlər sayəsində Xəzər dənizinə
və çaylara axıdılan neft və başqa sənaye məhsulları ilə onların çirklənməsi bir neçə dəfə azalmışdır.
Qapalı texnologiyadan istifadə etməzdən əvvəl iki məsələnin həllini tapmaq lazımdır. Tullantını emal
edib ondan yeni məhsul əldə etmək üçün konkret metodlar hazırlanmalı, tullantının tərkibi, quruluşu,
xassələri və miqdarı müəyyən edilməlidir. Yalnız bundan sonra onu emal edən texnoloji prosesə vermək
olar. Digər tərəfdən qapalı texnoloji sistemin yaradılmasında meydana çıxan enerji məsrəfinin artmasıyla
bağlıdır. Hazırda məlum olan üsullarla enerji əldə etməyin özü biosferə ciddi təsir göstərir. Bu prosesə
təbii mühit digər zərərli maddələrlə yanaşı, radioaktiv maddələrlə də zəhərlənmiş olur.
Neftlə çirklənmiş torpaqları uzun müddət istismar etdikdə ondakı mineral maddələr tükənir.
Bitkinin məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür. Ətraf mühitdə ekoloji tarazalıq pozulur,
ekoloji problemlər dərinləşir, ona görə də bitkilər üçün qida maddələri hesab edilən mineralların
miqdarını tənzimləmək lazımdır.
Müasir zamanda bəzi ölkələrdə (Kanada) neftlə çirklənmiş torpaqları təmizləmək üçün müəyyən
üsullar əldə edirlər. Bu üsullar vasitəsilə torpaqlar neftdən təmizlənir. Bu həm iqtisadi cəhətdən
səmərəlidir, eyni zamanda ətraf mühit təmizlənir. Kanadada tərkibində neftlə zəngin qumlar olan yataqlar
mövcuddur. Bu yatağa Atabask yatağı deyirlər. Bu yatağın istismarı zamanı Kanada alimləri bu üsulla
işləməyə qərara gəliblər (qumlardan nefti yumaq üçün). Bu üsul vasitəsilə həm tikinti üçün qum əldə
olunub, həm də külli miqdarda neft çıxarılıb.
Ekoloji problemləri həll etmək məqsədilə ölkə başçısının (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Şirkətinin strukturunun təkmilləşdirilməsi haqqında) 14 sentyabr 2006-cı il tarixli fərmanına uyğun
olaraq, Neft Şirkətində Ekoloji idarə yaradılmışdır. Abşeron yarımadasında ətraf mühitin vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması məqsədilə ölkə başçısının 28 sentyabr 2006-cı il sərəncamı ilə kompleks tədbirləri
özündə əks etdirən ekoloji dövlət proqramı-nın yaradılması və icrası barədə qərar vermişdir. Proqramın
əksər hissəsi Bakı şəhər yaxınlığında və Abşeron yarımadasında neftlə çirklənmiş torpaqların
təmizlənməsi və bərpasına həsr olunub. Təmizləmə nəticəsində alınan məhsulların yenidən istifadə
edilməsi aşağıdakılara əsasən nəzərdə tutulur: torpağın təkrar istifadəsi, neftin istilik alınması prosesində,
sement zavodlarında yanacaq xammal kimi istifadəsi, istilik elektrik stansiyalarında yanacaq kimi
istifadəsi. Bu işlər nəticəsində neftlə çirklənmiş torpaqların rekultivasiyası, çirkab suların təmizlənməsi,
lay suların təmizlənməsi ağacların əkilməsi təmin edilmişdir.
ĠQTĠSADĠ ĠNKĠġAF VƏ YA EKOLOJĠ TERROR?
Nuriyeva A.E.
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Milli iqtisadiyyatların qeyri-sabitliyi, böhranların yaranması və artması son iki əsrdə dünya
ölkələrinin daha intensiv şəkildə qarşılaşdığı haldır. Böhranların tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinə nəzər
yetirdikdə isə həm davametmə, həm də əhatə dairəsinə görə bir çox dəyişikliklərin baş verdiyini görmək
olar. Belə ki, əgər XX-XXI əsrdən əvvəl baş verən maliyyə böhranları daha çox bir ölkə daxilində baş
verirdisə, XX-XXI əsrdən etibarən bütün dünya ölkələrini əhatə edən qlobal maliyyə böhranları çoxluq
təşkil etməyə başladı.
Beləliklə, XX əsrin əvvəllərindən etibarən artmaqda olan dünya böhranları dövlətlərin
böhranlardan minimum mənfi təsirlə çıxmaları üçün strategiyalar işləyib hazırlamaları məsələsini
gündəmə gətirdi. Əldə olunmuş ümumi nəticə isə bir idi: ―Büdcədə yaranmış
kəsri təbiətdən əldə olunmuş
məhsullar hesabına ödəmək‖. Bu isə təbiətlə cəmiyyət arasında mövcud olan vahid sistemli
münasibətlərdə ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olmuş, eyni zamanda, təbiətə fəal, məqsədyönlü, öz
təlabatlarını ödəmək üçün təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan məhsulları istehsal sonda ekoloji
böhranlar kimi təhlükəli vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxardı. Ekstensiv istehsal üsuluna uzun müddət
üstünlük verilməsi, zəhmətsiz gəlirin sosial məqsədin başlıca prinsipinə çevrilməsi, elmi-texniki inqilabın