Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
288
Aran iqtisadi-coğrafi rayonu əsasən Kür-Araz ovalığında yerləşir. İqtisadi-coğrafi rayonda kənd
təsərrüfatı işləri aparılması və əhalinin məskunlaşması üçün əlverişli təbii şərait vardır.
Şirvan şəhəri ətrafında, Salyan və Naftçala rayonlarında neft-qaz hasil olunur. Mingəçevir və
Şirvan Şəhərində DRES-lər, Mingəçevir və Varvarada SES-lər işləyir. Mingəçevir ölkənin mühüm
energetika bazasıdır. Burada enerji tükənən, lakin bərpa olunan su axını əsasında istehsal olunur. SES-ləri
əsasən dağ rayonlarında, su məsrəfi çox, axma meyilliyi və düşməsi böyük olan çayların üzərində tikmək
məsləhətdir. Tikilməsi baha başa gəlsə də istehsal etdiyi elektrik enerjisinin maya dəyəri aşağıdır və
ekoloji cəhətdən təmizdir.
Azərbaycanın Cənub bölgəsi əsasən Lənkəran-Astara iqtisadi-coğrafi rayonunu əhatə edir. Onun
iqtisadiyyatının əsasını aqrar-sənaye kompleksi təşkil edir. Kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün
burada çox əlverişli təbii-iqtisadi şərait var. Rütubətli subtropik iqlim, məhsuldar torpaqlar, su və kifayət
qədər əmək ehtiyatları kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı üçün böyük imkanlar yaradır.
Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisini əhatə edir. Naxçivan
Muxtar Respublikasının enerji təchizatı da İran və Türkiyə vasitəsilə həyata keçirilir. Naxçıvan iqtisadi-
coğrafi rayonunda zəngin təbii ehtiyatlar: molibden, polimetal filizlər, daşduz, dolomit, mərmər, tikinti
materialları (travertin, tikinti daşı, qips) yataqları mövcüddur. Eyni zamanda Badamlı, Sirab, Vayxır və s.
kimi 200-dən çox qiymətli mineral su bulaqlarına malikdir. Azərbaycan Respublikasının molibden və
dolomit ehtiyatlarının hamısı, mineral su ehtiyatlarının 60 %-i Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonunun
payına düşür.
ABġERONDA EKOLOJĠ - ĠQTĠSADĠ PROBLEMLƏRĠN
SOSĠAL - ĠQTĠSADĠ ASPEKTLƏRĠ
Hətəmova L.N.
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Azərbaycan Respublikası zəngin təbii ehtiyatlara, gözəl təbiətə malik olmaqla Türk dünyasında
özünə məxsus yer tutur. Bir o qədər də böyük əraziyə malik olmayan ölkə ekocoğrafi problemlərlə
―zəngindir‖. Həmin problemlərin yaranmasına səbəb coğrafi mövqe, relyef, geoloji quruluş, iqlim, torpaq
ehtiyatlarının azlığı, təsərrüfat sahələrinin qeyri-bərabər konsentrasiyası, insanların əmək fəaliyyətlərinin
ifrata çatması, dağıdıcı təbiət hadisələrinin vaxtaşırı təkrarlanması və sairdir. Bu göstərilənlər hamısı
Abşeron yarımadasına da şamil edilir.
Təbii-ekoloji tarazlığın pozulması baxımından ölkənin ən gərgin ekocoğrafı rayonu olan Abşeron
yarımadası- Azərbaycan Respublikasının Şərq ərazisini təşkil edərək Böyük Qafqaz dağlarının cənub-şərq
qurtaracağında 2,1 min. kv. km sahəni əhatə etməklə Xəzər dənizinin qərb sahillərində ən böyük
yarımadadır. O, 70 km-ə qədər Xəzər dənizinin içərilərinə daxil olmaqla eni qərb hissədə-quruda 35 km-
ə, mərkəzdə 25 km-ə qədər azalmaqla şərqdə 12 km-dən çox deyildir.
Abşeron yarımadasının təbii-ekoloji durumunun pozulmasına aşağıdakı təbii və antropogen amillər
ifrat dərəcədə öz mənfi təsirlərini göstərir.
-
Ərazinin coğrafi mövqeyi;
-
Böyük Qafqaz dağlarının 1300 km-dən artıq bir məsafədə şimal-qərbdən cənub-şərqə uzanmaqla
şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin qarşısını alması
-
Ərazi relyefinin
mürəkkəbliyi;
-
Ərazinin şərqə doğru açıqlığı;
-
Relyefdə palçıq vulkanlarının
üstünlük təşkil etməsi;
-
İqliminin mülayim, isti yarımsəhra və isti yayı olan quru çöl xarakterli olması;
-
Ölkə ərazisində ən az yağıntılara malik olması;
-
Çay şəbəkəsinin az və seyrəkliyi;
-
Yeraltı suların səthə yaxınlığı;
-
İçməli suyun azlığı ilə istehlakın ölkənin 5-dən artıq kənar mənbəyindən qidalanması;
-
150-dən az olmayan təbii və süni göllərin təkcə 7-sinə axıdılan çirkab suların miqdarının 41,59
mln kubmetrdən az olmaması;
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
289
-
Məhsuldar torpaqların səviyyəli olmaması;
-
Çirklənmiş torpaqların 6200 hektardan çox olması;
-
Torpaqların dəlmə-deşikliliyi;
-
90-dan artıq daş karxanalarının ifrat dərəcədə istismarı;
-
Daş karxanalarının istifadədən sonra zibilliklərlə doldurulmuş
çala-çuxurlara çevrilməsi;
-
Mövcud olan göllərin, yeraltı suların əksəriyyətinin şor sulu olması;
-
Küləkli günlərin sayının çoxluğu ilə əlaqədar olaraq külək eroziyasının üstünlük təşkil etməsi;
-
Ölkə iqtisadi potensialının 80%-dən çoxunun burada yerləşməsi;
-
Ölkə əhalisinin yarıya qədərinin burada məskunlaşması;
-
Urbanizasiya və suburbanizasiya prosesinin sürətlə getdiyi bölgə olması;
-
Hələ
XIX
əsrin 1-ci yarısından planetin aparıcı neft rayonuna
çevrilməsi;
-
Kiçik bir ərazidə neft ehtiyatının çoxluğu ilə əlaqədar hasilatın böhran həddinə çatması;
-
Xəzər dənizinin başlıca çirkləndiricisinə çevrilməsi;
-
Təbii şərait və ekoloji imkanlar nəzərə alınmadan yaradılmış istehsal sahələrinin mövcudluğuna
üstünlüyün
verilməsi;
-
Sənaye müəssisələrinin texnoloji cəhətdən qüsurlu olması;
-
Su kəməri şəbəkəsi və kanalizasiya sisteminin qəza vəziyyətində mövcudluğu;
-
Avtomobil nəqliyyatının
qəza vəziyyətində işləməsi;
-
Ekoloji cəhətdən saf olan bəzi nəqliyyat növlərinin aradan çıxarılması;
-
Zibilliklərin geniş sahə tutması;
-
Ətraf mühitin mühafizəsinə ayrılmış dövlət vəsaitinin səviyyəli olmaması və onun yerinə
yetirilməsinə nəzarətin zəifliyi;
-
Ətraf mühitə, o cümlədən atmosfer havasına zəhərli atılmaların çoxluğu;
-
Xüsusilə paytaxtda şəhər nəqliyyatında xarici ölkələrdən gətirilmiş dizel mühərrikli köhnə
avtomobil sayının çoxluğu;
-
Yaradılmış istehsal müəssisələrinin insan məskunluğuna yaxın
yerləşdirilməsi;
-
Bakı şəhəri ərazisində 21,5 min hektar sahədə torpaq və landşaft örtüyünün tamamilə
deqradasiyaya uğraması;
-
Sənaye və məişət tullantılarının hara gəldi atılması;
-
Karxanalar hesabına 1000 hektardan artıq sahədə torpaq örtüyünün məhv edilməsi və təbii
mənzərənin yoxa çıxması;
-
1967-ci ildən fəaliyyətdə olan Abşeron suvarma kanalından yarımadanın qumlu torpaqlarının
selləmə yolu ilə suvarılması bir sıra digər səbəblərlə bərabər Bakıda və bütün Abşeron
yarımadasında qrunt sularının səviyyəsinin ifrat dərəcədə qalxmasına səbəb olması, nəticədə bəzi
göllərin sahəsinin genişlənmiş, mövcud çökəkliklərdə yeni göl və gölməçələrin yaranması;
-
Sənayenin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı mövcud göllərin ciddi çirklənməsinə, yeni çirkab göllərin
əmələ gəlməsinə səbəb olması;
-
Göllərdə bəzən mazut qatının 1,0 metrə çatması;
-
Göl səthində atılmış neft məhsullarının yaratdığı örtüklər buxarlanmanı azaltmaqla yanaşı
onun sahəsinin böyüməsinə səbəb olması;
-
Ceyranbatan su anbarından sızan sular hesabına qrunt sularının qalxması nəticəsində anbarın hər
iki tərəfində xeyli sahədə torpaqların bataqlığa çevrilməsi;
-
Xırdalan şəhərində kanalizasiya və su kəməri şəbəkələrinin qəza vəziyyətində olması nəticəsində
su anbarının cənub-şərq boyunca 600 m bir məsafədə uzanan, 0,5 kv. km sahədə çirkab gölünün
yaranması;
-
Abşeron yarımadasının Xəzər dənizi sahillərindəki çimərliklərdən qumların tikinti məqsədilə
daşınıb aparılması;
-
Mühüm rekreasiya və müalicə əhəmiyyətinə malik olan Abşeron çimərlikləri bir çox yerlərdə
baxımsızlıq nəticəsində çala-çuxura, zibilliklərə çevrilmiş, yaranmış vəziyyətin əhalinin səmərəli
istirahətinə və düzgün müalicə olunmasına mane olması;
-
Xüsusi mülklərin tikintisi zamanı ağacların qırılması, o cümlədən Abşeron şəraitində mühüm
təbiəti mühafizə əhəmiyyətinə malik, quraqlığa davamlı zeytun, badam bağlarının, Eldar şamı və