Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
331
problemlərin həll olunmaması Rusiyanın marağında olmaqla həmin dövlətləri bir növ, özündən asılı
vəziyyətə salmaq məqsədi daşıyır.
Azərbaycanın üzləşdiyi Dağlıq Qarabağ separatizminə nəzər yetirsək görərik ki, bu problem uzun
illərdir ki, ölkəmizin inkişafının qarşısında bir növ səddə çevrilib. Problemin mövcud olduğu 26 ildir və
hazırda Azərbaycan torpaqlarının 20%-i işğal altındadır. Bu torpaqlarda yaşayan 1 milyon əhali isə
məcburi köçkün vəziyyətindədir. Bu isə Azərbaycanın inkişafına müəyyən mənada da olsa öz təsirini
göstərir.
Abxaziya və Osetiya problemləri isə Gürcüstanın inkişafını və Avropaya inteqrasiyasını
əngəlləməkdədir. Bu separatizm Rusiya tərəfindən xüsusilə açıq dəstək görməkdədir. Hətta məlum
olduğu kimi, Rusiya bu separatçı qurumları dövlət kimi də tanıyıb.
Dnestryanı, Qaqauziya problemləri isə Moldovanın qarşısında səddir. Dnestyanı problemi çoxdan
mövcud olsa da, Qaqauziya Moldovanın assosiativ üzvlüklə bağlı Avropa İttifaqı ilə bağladığı
müqavilədən sonra ortaya çıxıb.
Krım bölgəsində baş verən separatçılıq hərəkətləri isə məlum olduğu kimi, Rusiyameyilli
Yanukoviçin devrilməsindən sonra aktuallaşdı. Qeyd edək ki, Ukraynada Qərbyönümlü qüvvələrin
hakimiyyətə gəlişindən sonra Rusiyanın adekvat addımlar atacağı gözlənilən idi. Lakin onun açıq şəkildə
separatist və təcavüzkar reaksiyası dünya ictimaiyyətini bir növ şok vəziyyətinə salıb.
Eyni zamanda ABŞ və ümumilikdə Qərb ölkələrinin də dünyanın müxtəlif bölgələrində öz
maraqlarını reallaşdırmağa cəhd göstərdiyi də sirr deyil. Lakin onlar bunu, müəyyən istisnalarla, daha çox
sivill, şirnikləndirici yolla həyata keçirməyə çalışdıqları halda, Rusiya hələ də aqressiv metodlardan əl
çəkmir. Bu isə Rusiyanın bir növ, demokratik və sivil dünya ictimaiyyətinə əks olan dövlət imicinin
formalaşmasına gətirib çıxarır. Əslində hər bir böyük dövlət istər regional, istərsə də dünya miqyasında öz
maraq və iddialarını təmin etməyə cəhd göstərir və bu, normaldır. Lakin Rusiyanın öz iddialarını
müəyyən güc və təzyiq metodlarına üstünlük verməklə reallaşdırması qəbuledilməzdir. Öz nüfuz dairəsi
hesab etdiyi regionda Rusiyanın müasir dünyanın qəbul etdiyi metodlardan deyil, özünün ənənəvi
yanaşmalarına üstünlük verməsi, region ölkələrinə, Qərbə inteqrasiya xətti götürən cəmiyyətlərə, xalqlara
təzyiqlər göstərməsi, müxtəlif iqtisadi- tranzit və enerji layihələrinə maneçilik törətməsi, ən əsası isə
separatizmi dəstəkləməsi onun imperialist maraqlarının təzahürüdür. Cənubi Qafqazda baş verən
millətlərarası və dövlətlərarası münaqişələr ABŞ-ın və onun NATO üzrə müttəfiqlərinin Rusiyanın bu
regionda hökmranlığına yol verməmək kimi geostrateji məqsədini xeyli asanlaşdırır. Öz növbəsində
Rusiya ―Cənubi Qafqazdakı forpostu‖ndan ―yapışaraq‖ hər cür yolla Avroatlantik qüvvələrin bu regiona
daxil olmasının qarşısını almağa çalışır.
Beləliklə, beynəlxalq münaqişələrin tam həlli bu regionda
rəqabət
aparan tərəflərdən hansının – ABŞ-ın, yoxsa Rusiyanınmı bu geosiyasi mübarizədə qələbə çalmasından
asılıdır. Bu fenomenin sirri də elə məhz bundadır və heç bir beynəlxalq təşkilat – nə BMT, nə də ki,
ATƏT Azərbaycan və Gürcüstanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı olan münaqişələrin həllinə səmərəli təsir
göstərə bilmir. Bu geosiyasi tələdən çıxış yolu maraqlı olan bütün tərəflərin beynəlxalq hüququn
dövlətlərarası sərhədlərin hətta mübahisəli olsa belə dəyişilməzliyi, millətlərarası xarakterli bütün
məsələlərin yalnız qeyri-münaqişəli metodlarla, tərəflərin maraqlarını nəzərə almaqla həlli, insan
hüquqları və vətəndaş azadlıqları prinsipləri əsasında milli azlıqların hüquqlarının qorunması kimi
universal prinsiplərinə əməl etməsindədir. Müasir dövrün digər böyük problemlərindən biri də millətçilik
məfhumudur.―Millət‖ sözü 13-cü əsrdən bəri istifadə olunur və latınca doğum mənasına gələn ―nasci‖
sözündən törəmişdir. Bu sözün ―natio‖ forması isə doğum və ya doğum yeri baxımından birləşən insanlar
qrupuna aid edilir. Müstəqil olaraq millət (nation) sözü heç bir siyasi məna daşımır və hər hansı bir insan
növünə və ya irqi qrupa işarə edir.
Millətçilik termini ilk dəfə mətbuatda Yakobinçilərə qarşı mübarizə aparan Avqustin Baruel
tərəfindən istifadə olunur. XIX əsrin ortalarından etibarən isə daha geniş formada, hərəkat olaraq qəbul
edilməyə başlanır və beləliklə, 1848-ci ildə millətçilik bütün Avropanı titrədən inqlabın təməlini
formalaşdırır. Son iki yüz ildə bu ideologiya dünyanın bir çox bölgəsində tarixi yenidən formalaşdıran
siyası inancların ən uğurlusu və təsirlisi hesab olunur. Millətçilik ideyası fransız inqlabı ərəfəsində
yarandı. Ondan öncə ölkələr imperiyalar, krallıqlar və s. olaraq bilinirdi. Bu ölkələrin sakinləri siyasi ya
da milli kimlikləri, və ya vətənpərvərlik duyğuları yerinə ya hakimə, ya da hakimiyyətə tabe olan təbəələr
idi. Millətçilik ideyasının artan xətt üzrə inkişaf etməsi nəticəsində 19-cu əsrdə Avropa xəritəsi yenidən
formalaşdı və Osmanlı, Rusiya kimi çox millətli imperiyalar liberal və milli təzyiqlər nəticəsində
zəifləməyə başladı. Lakin, bu dövrdə millətçiliyi qarşısı alınmaz və tamamilə xalq dəstəyinə söykənən bir
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
332
hərəkat olaraq görmək yanlışdır. Millətçilik ideyası geniş mənada milli birlik və konstitusiyalı dövlət
qurmaq istəyən orta təbəqəyə məxsusdur. Belə bir hərəkat milli birlik və azadlıq ideyalarını yüksəltsə də
millət inşa etmək gücünə malik deyildi. Avropada doğulan millətçilik 20-ci əsrdə işğalçı rejimlərə qarşı
mübarizə aparan Asiya və Afrika ölkələrində də geniş yayılmışdı. Bu ərazidə millətçi ideyaların ilk
qığılcımları 1919-cu ildə Misirdə meydana çıxdı və sürətlə şərqə yayıldı. Buna misal olaraq ―ingilis-
əfqan‖(1919) müharibəsini və Hindistanda ingilis idarəetməsinə qarşı qalxan üsyanları göstərmək olar.
Asiya və Afrika ərazisində İngiltərə, Fransa, Hollandiya və Portuqaliya timsalında rast gəlinən
müstəmləkəçi idarəetmələr millətçi hərəkatlarının dirənişi sayəsində dağılmağa başladı. İşğalçılara qarşı
mübarizə sadəcə qərbsayağı millətçiliyin dünyaya yayılmasına deyil, həm də millətçiliyin yeni
formalarının yaranmasına şərait yaratdı. Dəyişən dünyada millətçilik bir neçə hərəkatı öz ağuşuna aldı.
Çində,Vyetnamda və Afrikanın bir hissəsində millətçilik Marksizimlə birləşdi və ―milli azadlıq‖ adi bir
hədəf olaraq deyil,eyni zamanda sosial inqlabın bir hissəsi olaraq qəbul edildi.Daha fərqli yerlərdə isə
yeni növ millətçi hərəkatlar həm liberal-demokratik həm də inqilabçı-millətçi və sosialist kimi qərb
məhsulu ideyalara qarşı çıxırdı.Bu tərz fikirləri ifadə etmənin ən önəmli vasitəsi dinlər və xüsusi ilə İslam
idi.Müstəqil siyasi ideya olaraq İslamın doğuşu və yüksəlişi, xüsusilə 1979-cu il İran inqlabından sonra,
Şərqdə və Şimali Afrikada siyasi həyatı yenidən formalaşdırdı. Bəzi baxışlara görə, bu gün belə İslam
qərb məhsulu olan liberal demokratiyaya qarşı vacib status daşımaqdadır. Bununla birlikdə,millətçiliyin
19-cu əsr millət inşa dövrü və ya İkinci Dünya Müharibəsindən sonra işğalçılığa qarşı mübarizə ilə
əlaqədar olub, olmadığı, ya da millətçiliyin bu gün yaşayıb, yaşamadığı ciddi müzakirə mövzusudur.
Lakin, bunu da bilməliyik ki, millətçiliyin davamı deyil, eyni zamanda yenidən doğuşunun sübutları
yaxın tariximizdə mövcuddur.1960-cı illərdən bəri milli dövlətlər milli münaqişələr səbəbindən
problemlər yaşamaqdadır. Lakin bu günkü milliyyətçilik 19-cu əsrin sonlarından 20-ci əsrin ortalarına
qədər olan formasından uzaqlaşmış və xüsusilə inkişaf etmiş Avropada son dərəcə yumşaldılmış
vəziyyətdədir. Hitler təcrübəsindən sonra Avropa milliyyətçiliyi etnik olaraq anlamağa başlayıb
və dövləti
daha çox yurddaşlıq (vətəndaşlıq) təməli üzərində inkişaf etdirməyə çalışıb. İndiki vaxtda xalq-dövlət və
onun ideologiyası olan milliyyətçilik zaman-zaman
yüksələn bir dəyər olsa da, tez-tez tənqid obyekti olur.
Xalq-dövlət və milliyyətçiliyi tənqid obyekti halına gətirən qloballaşma, insan haqqları və çox
mədənilikdir. Bir az da açıqlasaq, liberalizm, onun qanun və hədəflərinin reallaşması xalq-dövlət,
milliyyətçilik və fərdiliyi yox edən həmrəylik anlayışlarının hamarlaşmasına bağlıdır. Əslində İkinci
Dünya Müharibəsindən bu yana Avropada milliyyətçilik çox gözdən düşmüş və daha çox ictimai hüquq
dövləti anlayışı ön plana keçmişdir. Amma bu vəziyyət Şərq blokunda müstəqilliyini yeni qazanmış və
iqtisadi baxımdan inkişafını hələ təmin edə bilməmiş ölkələrdə reallaşmamışdır. Onlar hələ də
qloballaşma və çox mədəniliyin təsiri altındadırlar. Qloballaşma iqtisadi baxımdan ―milli iqtisadiyyat və
milli inkişaf‖ ifadələrini böyük mənada korlamış vəziyyətdədir. Bir baxımdan qloballaşma ətrafdakı
cəmiyyətlər və dövlətlər üçün millilik mövzusunda bir böhran yaşanmasına səbəb olmaqdadır.
XƏZƏRĠN HÜQUQĠ STATUSU ƏTRAFINDA
DĠPLOMATĠK MÜZAKĠRƏLƏRĠN XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
Qafarova Z.H.
Bakı Slavyan Universiteti
Postsovet dönəmində Xəzə regionunda yeni geosiyasi durum yaranmışdır. SSRİ-nin dağılması və
Xəzər hövzəsində dövlətçiliklərin bərpası onun yeni hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsini zəruri etdi.
Belə ki, Xəzəryani ərazilərdə dövlətlərin (Rusiya, İran) siyahısına yeniləri də əlavə olundu. SSRİ-nin
parçalanması ilə Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan öz müstəqilliyini elan edərək artıq yeni
Xəzəryani dövlətlər cərgəsinə daxil oldular. Bu isə regionun yeni geosiyasi xəritəsnin formalaşmasını
şərtləndirmişdir. Digər tərəfdən də, region həm geosiyasi önəminə, həm də zəngin enerji ehtiyatlarına
görə böyük və qonşu dövlətlərin nüfuz dairələri uğrundakı çəkişmələrinin obyekti olmuşdur. Belə bir
şərait Xəzərin hüquqi statusu və onun yanacaq-enerji ehtiyatlarının istismarı, nəqli məsələlərini müasir
dövlətlərarası münasibətlərin gündəminə gətirmişdir.
Yeni yaranan durum Xəzərin hüquqi statusu ətrafında diplomatik müzakirələrin başlanmasına rəvac
vermiş və uzun müddət öz aktuallığını saxlamışdır. Hövzə rayonunda yaranan
beynəlxalq münasibətlər və