Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
357 
Naxçıvan  iqtisadi-coğrafi  rayonun  sahəsi  5,6  min  km
2
  olmaqla  respublika  ərazisinin  6,5%-ni  , 
əhalisi 427,2 min nəfər olmaqla ölkə əhalisinin 4,5%-ni təşkil edir (2014-cü il). 
Naxçıvan  iqtisadi-coğrafi  rayonu  şimal  və  şimal-şərqdən  Ermənistan  (246  km),  qərbdən  və 
cənubdan Türkiyə (15 km) və İran İslam İslam respublikası (204 km) ilə həmsərhəddir. Ermənistanla olan 
təbii sərhədləri  Zəngəzur  və  Dərələyər  dağlarının  suayrıcıları, Türkiyə  və  İranla  sərhədini isə  Araz  çayı 
boyunca keçir 
İqtisadi coğrafi rayon Azərbaycanın özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik olan 
regionlarından  biridir.  Regionda  əhalinin    ümumi  artımının  əsas  mənbəyini  onun  təbii artımı  təşkil  dir. 
Vaxtilə  burada  əhalinin  orta  illik  artımı  çox  yüksək  olmuşdur.  Lakin  Ermənistan  Azərbaycan 
münaqişəsindən  sonra  blokadaya  düşdüyünə  görə  bütün  sahələrdə  tənəzzül  olduğu  kimi  təbii  artım 
səviyyəsi də xeyli aşağı düşmüşdür. Məsələn, əvvəllər əhalinin artımı ildə hər  1000 nəfərə orta hesabla 
25-30 nəfər təşkil edirdisə, indi (2014-cü ildə) 15,6 nəfərdir. Əhalinin ən çox artımı (23-30 nəfər) Sədərək 
və Kəngərli rayonlarındadır (cədvəl-1). 
 
Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu üzrə 1991-2014-cü illərdə təbii artımda dəyiĢikliklər 
Cədvəl 1 
№ 
Ġnzibati rayonlar 
Əhalinin 1000 nəfərə görə 
1991-ci il 
1999-cu il 
2014-cü il 
doğu
m
 
öl
üm
 
tə
bi
i 
art
ım
 
doğu
m
 
öl
üm
 
tə
bi
i 
art
ım
 
doğu
m
 
öl
üm
 
tə
bi
i 
art
ım
 
1 
Naxçıvan şəhəri 
27,1 
5,2 
21,9 
12,2 
5,0 
7,2 
22,1 
4,6 
17,5 
2 
Babək rayonu 
31,4 
5,6 
25,8 
17,0 
5,7 
11,3 
30,4 
5,3 
25,1 
3 
Culfa rayonu 
26,5 
5,4 
21,1 
19,4 
5,3 
14,1 
20,9 
4,0 
16,9 
4 
Ordubad rayonu 
28,3 
5,7 
22,6 
15,9 
6,1 
9,8 
21,3 
6,7 
14,6 
5 
Sədərək rayonu 
- 
- 
- 
22,2 
5,7 
16,5 
29,8 
- 
29,8 
6 
Şahbuz rayonu 
29,8 
6,0 
23,8 
16,5 
6,1 
10,4 
23,1 
4,6 
18,5 
7 
Şərur rayonu 
29,3 
5,8 
23,5 
16,1 
5,0 
11,1 
21,1 
5,2 
15,9 
8 
Kəngərli rayonu 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
29,7 
6,5 
23,2 
 
Naxçıvan 
iqtisadi 
coğrafi rayonu üzrə 
29,2 
5,1 
24,1 
16,1 
5,4 
10,7 
22,6 
4,8 
17,8 
 
Azərbaycan 
respublikası üzrə 
27,0 
6,3 
20,7 
14,8 
5,9 
8,9 
19,0 
6,0 
13,0 
İqtisadi  coğrafi  rayonunun  iqtisadiyyatınn  bütün  sahələrini  hər  yerdə  güclü  inkişafı  ilə  əlaqədar 
olaraq şəhər əhalisinin sayı da artır. Hazırda şəhər əhalisinin  ümumi sayı 124,0 min nəfər təşkil edir ki, 
bu da 1924-cü ilə nisbətən 12 dəfədən çoxdur. 2014-cü ilin məlumatına iqtisadi-coğrfai rayonda 5 şəhər- 
Naxçıvan,  Culfa,  Ordubad,  Şahbuz,  Şərur  və  12  qəsəbə  vardir.  Muxtar  respublika  ərazisinin  ən  böyük 
şəhəri Naxçıvandır. Burada bütün şəhər əhalisinin 71,2 min nəfər və ya təxminən 70%-i  cəmlənmişdir 
(cədvəl- 2). 
 
Naxçıvan iqtisadi coğrafi rayonu üzrə əhalinin  
sıxlığı və urbanizasiya səviyyəsi (2014-cü il) 
cədvəl 2 
№  Inzibati rayonlar 
Sahəsi 
min km
2 
Əhalisi 
min 
nəfərlə 
Əhalinin  orta 
sıxlığı  (1 km
2
-
a düşən) 
Şəhər əhalisi 
Kənd əhalisi 
Min 
nəfərlə 
%-lə  Min 
nəfərlə 
%-lə 
1 
Naxçıvan şəhəri 
0,13 
88,0 
677 
78,3 
89,0   9,7 
11,0 
2 
Babək rayonu 
0,90 
68,7 
76 
3,7 
5,4 
65,0 
94,6 
3 
Culfa rayonu 
1,00 
44,5 
45 
12,7 
28,5  31,8 
71,5 
4 
Ordubad rayonu 
0,97 
47,7 
49 
10,9 
22,8  36,8 
77,2 
5 
Sədərək rayonu 
0,15 
15,0 
100 
2,0 
13,3  13,0 
86,7 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
358 
6 
Şahbuz rayonu 
0,92 
24,0 
26 
3,9 
16,2  20,1 
83,8 
7 
Şərur rayonu 
0,81 
109,4 
135 
7,0 
6,4 
107,4 
93,6 
8 
Kəngərli rayonu 
0,68 
29,9 
44 
5,5 
18,4  24,4 
81,6 
 
Naxçıvan 
iqtisadi 
coğrafi rayonu üzrə 
5,562 
427,2 
77 
124,0 
29,0  303,2 
71,0 
 
Azərbaycan 
respublikası üzrə 
86,6 
9356,5 
108 
4966,2 
53,1  4390,3 
46,9 
 
Əhalinin  təbii  artımının  aşağı  düşməsinə  baxmayaraq  burada  şəhər  sakinlərinin  sayında  artım 
olmuşdur. Məsələn, iqtisadi-coğrafi rayonda şəhər əhalisinin orta illik sayında xüsusi çəkisi 1990-cı ildəki 
27,3%-dən  2014-cü  ildə  29%  qədər  yüksəlmişdir.  Burada  əhalinin  orta  sıxlığı  hər  km
2
-a  1990-cı  ildəki 
54,5 nəfərdən, 2014-cü ildə 77 nəfərə qədər artmışdır. Ümumi əhalinin 212,7 min nəfərini və ya 49,8%-ni 
kişilər, 214,5 min nəfərini və ya 50,2%-ni isə qadınlıar təşkil edir. 
Beləliklə,  iqtisadi-coğrafi  rayonun  əhali  coğrafiyasının  ətraflı  təhlili  göstərir  ki,  onun  demoqrafik 
inkişafında sabitləşmə gedir ki, əhalinin azalmasının və miqrasiyasının güclənməsinin qarşısının alınması 
istiqamətində ciddi sosial tədbirlər görülür 
              
MEġƏNĠN EKOLOJĠ FUNKSĠYALARI 
 
Məmmədova G.Q. 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
 
Biosferin bir hissəsini təşkil edən meşələr yer üzərində və atmosferdə günəş enerjisinin paylanması, 
atmosferin  istilik  və  rütubətliyini  tənzimləyir,  çaylarda  su  rejimini  və  s-i  nizama  salır.  Meşə  öz 
inkişafında bioloji cəhətdən bir-birilə bağlı olan və bir-birinə, həm də xarici mühitə təsi göstərən ağac, 
kol,  ot,  digər  bitkilər  (ibtidai  bitkilər),  heyvanlar  aləmi  və  mikroorqanizmlərin  birliyi  olub  coğrafi 
landşaftın elementidir. 
Təbitərin  orijinal  və  təkrarolunmaz  hissəsi  olan  meşə  mövcudluğu  və  inkişafı  üçün  öz-özünə 
əlverişli şərait yaratmaqla ətraf mühitə aktiv təsir göstərir. 
Meşə  mühitində  bitən  ağaclar  həm  zahiri  görünüşünə,  həm  də  böyümə  və  inkişaf  şətraitinə  görə 
tək-tək bitən ağaclardan fərqlənir. Meşədəki ağaclar sıx bitdiyindən, bir-birinə təsir göstərir, ona görə də 
oradakı ağaclar uca boylu, düz qamətli, çətirləri isə az inkişaf edərək ensiz və gödək olub, ağacların təpə 
hissəsində yerləşir. 
Meşənin aşağıdakı ekoloji funksiyaları vardır. 
1.
 
Mühit qoruyucu (ekoloji) tarazlığın qorunması. Meşələrin bütün komponentləri bir-birilə və ətraf 
mühitin  təsiri altında  olur və  özü  də  ona  təsir  göstərir.  Belə  ki,  günəş  enerjisini  meşədə  əsasən 
fotosintez  prosesində  ağacların  çətirləri  udur  və  bununla  da  üzvi  maddə  toplayır.  Günəş 
enerjisinin  əsas  kütləsi  çətirlərin  səthi,  meşə  talasında  isə  torpağın  səthində  əks  olunaraq 
atmosferə daxil olur, az bir hissəsi transpirasiyaya sərf olunur. İstər qışda, istərsə də yayda meşə 
mikromühit yaradır. 
2.
 
İqlimnizamlayıcı  funksiyası.  Meşədə  temperaturun  sutkalıq  dəyişməsi  açıq  (meşəsiz)  sahəyə 
nisbətən zəif nəzərə çarpır. Meşə biosferdə enerji və kütlə mübadiləsinə, onun fəaliyyətinə, təbii 
mühitin  formlaşmasına,  atmosferdə  qazlar  qarışığının  nisbətinin  nizamlanmasıda  müstəsna  rol 
oynayır. Meşə mikroiqliminin müalicəvi əhəmiyyəti vardır. 
3.
 
Suqoruyucu  və  sunizamlayıcı  funksiyası.  Meşə  rütubətinin  etibarlı  toplayıcısı,  qoruyucusu  və 
―ədalətli‖ paylayıcısıdır. Meşəyə düşən atmosfer çöküntüləri- yağış və qar suları torpağa tədricən 
hopur  və  burada  buxarlanma  az  olduğundan  həmin  sular  çayların  və  bulaqların  qidalanmasında 
mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Meşədə  qar  örtüyünün  əriməsinin  gec  başlanması,  çaylarda  yaz 
daşqınlarının  çoxalmasının  qarşısı  alınır.  Dağlarda  və  dərə-təpəli  relyef  şəraitində  su  axımının 
salınmasında müşə xüsusi rol oynayır. Ümumiyyətlə meşə hidroloji rejimi nizamlayır. 
4.
 
Torpaqqoruyucu  funkiyası.  Meşədə  ilbəil  arası  kəsimədən  ağac  və  kolların  külli  miqdarda 
yarpaqları, xırda və iri budaqları, qabıq, çiçək və meyvələri tökülür, onlara isə milyonlarla həşərat 
qalıqları  qarışır.  Torpaq  səthinə  düşən  bu  töküntülər  tədricən  çürüyüb  parçalanır  və  qalın  üzvi 
kütlə əmələ gətirir. Bua meşə döşənəyi deyilir. Meşə döşənəyi yağış sularını pambıq kimi özünə 

---