Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
361
Beləliklə, pedoqoji texnologiyalara qarşıya qoyulmuş məqsədə müvafiq olaraq bilik, bacarıq və
vərdişlərin seçilməsi, formalaşdırılması və onlara nəzarət edilməsi üçün seçimiş əməliyyatların su toplusu
kimi baxmaq daha məqsədə müvafiqdir.
Təlimin məqsədi konkret olmalı, nəticələri qeyd olunmalı və ölçülməli, yerinə yetirilən
əməliyyatlar yenidən
təkrarlana bilinməlidir ki, müəllimin subyektivliyi minumun olsun.
Pedoqoji texnologiyalar təlim prosesinin tam idarə edilməsinə əsaslanir. Lakin onları mexaniki
təkrarlanan alqoritmlərlə eyniləşdirmək olmaz. Pedoqoji texnologiyalar elmi cəhətdən əsaslandırılmış
pedoqoji qanunauyğunluqlara əsaslanır və bu proseslər ehkam kimi qəbul edilməməlidir.
Pedoqoji texnologiyalardan fərqli olaraq ənənəvi metodika qarşısına dəqiq məqsəd qoymur və
təlim prosesinin tam idarə olunmasını nəzərdə tutmur. Ənənəvi metodikada öyrətmə əməliyyatları
müəllimin pedoqoji ustalığıdır, şagirdlərin naliyyətləri çox vaxt subyektiv olur. Yeni texnologiyaları
tətbiq etməklə pedaqoqlar şagirdlərlə qarşılıqlı əlaqələrini optimallaşdırmağa, qarşıya qoyulmuş məqsədə
çatmaq üçün bütün məsələləri çox diqqətlə müəyyən etməyə çalışırlar.
Pedoqoji texnologiyaların əsas xüsusiyyətləri aşağıdakilardır: konseptuallıq, sistemlilik,
idarəedilən olması, səmərəlilik və yenidən təkrarlanması.
TƏDRĠS PROSESĠNDƏ MÜƏLLĠM-ġAGĠRD MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN TƏDQĠQĠ
Şirinova O.Ş.
Sumqayıt Dövlət Univeristeti
Təlim prosesi müəllim və şagird münasibətlərinin məcmusu kimi qəbul edilir. Müəllim və şagird
münasibətləri cəmiyyət daxilində həmişə müzakirə mövzusu olmuşdur. Metodistlər, pedaqoq və
psixoloqlar da müxtəlif tarixi inkişaf dövlərində bu münasibətləri diqqət mərkəzində saxlamış və öz
münasibətlərini bildirmişlər.
Hər bir tarixi dövrdə müəllim–şagird münasibətlərinin xarakteri dövrün tələbinə uyğun formalaşmış
və zaman-zaman dəyişərək təkmilləşdirilmışdir.
Müasir dövr informasiya bolluğu, elmi texniki tərəqqinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə özünü
gösdərir. Belə olan halda təlim prosesi müəllim və şagird münasibətlərini məzmunca yeni xarakter
almasını tələb edir. Belə ki ənənəvi pedeqoji elimlər aftoritar cəmiyyət şəraitində formalaşdığı üçün
müasir içtimai dövrdə əvvəlki pedoqoji nəzəriyyələrin çoxu özünü doğrultmur. Məktəblərin işində
keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçid mövcud təlim vasitələrinin dərindən təhlil edilərək gələcək yolların
müəyyənedilməsi vacibdir. Bu baxımdan müasir məktəb üçün yeni müəllim kadırlarının hazırlanmasına
ehtiyac duyulur. Sadəcə informasiya verən şagirdlərin bilik mənbəyi kimi baxdığı müəllim deyil,
müstəqil
təlim fəaliyyətini təşkil edən onları yeni biliklərin axtarışına yönəldən problemin tədqiq edilməsinə
isdiqamətləndirən təşkilatçı lazımdır. Qeyr etmək lazımdır ki müasir dövrdə şagirdələr əldə olunan
informasiyanın 70-80%-ini müəllimdən deyil başqa mənbələrdən – valideyinlərdən, internetdən, kütləvi
informasiya vasitələrindən, ətraf aləmdən, həyatı müşahidələrdən alır. Bu səbəbdən şagirdlərə müasir
informasiya axınından baş çıxarmağı, onları təhlil etməyi, sistemləşdirməyi öyrətmək lazımdır.
Müasir dərslərin fərqləndirici xüsusiyyətləri şagirdlərin yaradıcı qabiliyyətlərinin, fəaliyyətlərinin
inkişafına kömək edən qismən axtarış və tədqiqat materiallarının daha üstünlük təşkil etməsindən
ibarətdir. Ənənəvi təlimdə müəllim üç başlıca funksiyanı yerinə yetirirdi-informasiya ötürüci, nəzarət
edici və qiymətləndirirci.
Müasir dövrdə isə məllimin sosial rolu da mürəkkəbləşir onun peşə hazırlığına verilən tələblər də
yüksəlir. Müəllimin ən mühim keyfiyyətləri onun öz işində səriştəli olmasından,öz peşə davranışından,
emosianal cevikliyindən, peşəkar özünü dərk etməsindən ibarətdir.
Pedoqoji ünsiyyətin əsasında qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həlli zamanı informasiyanın ötürülməsi,
şagirdlərin fəaliyyətə təhrik edilməsi, yəni motivasiya baş verir. Təlim prosesinin müvəffəqiyyəti daha
çox tədrisin motivlərindən asılıdır.
Motivasiya maraqlandırma və ya dərketmə deməkdir. Tədris fəaliyyətini pisixoloji cəhətdən təmin
edən şərtlər sistemi kimi də motivasiya məvhumu qəbul edilə bilər. Öyrənmə prosesinin əsasını təlim
motivləri təşkil edir ki, bundan sonra təlimin məqsəd və məzmunu müəyyənləşdirilir. Təlim-tərbiyə
prosesində müəllim stimullaşdırıcı, nəzarətedici, təşkilatçı funksiyalarını yerinə yetirməli olur.
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
362
BAKI AQLOMERASĠYASINDA URBANĠZASĠYANIN YARATDIĞI PROBLEMLƏR
Nuhiyev T.M.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Bakı aqlomerasiyası hazırda Azrbaycanda əhali sıxlığı ən yüksək olan ərazidir. Bunun bir neçə
səbəbi olsa da əsas səbəblərən birincisi urbanizasiya prosesidir. Urbanizasiya cəmiyyətin inkişafında
şəhərlərin rolunun artmasını bildirir.
Urbanizasiyaya şəhərlərdə sənayenin həcminin artması, şəhərin
mədəni və siyasi
funksiyaları
nın artması,
əməyin bölgüsü
strukturunun
dəyişməsi şərtləri səbəb olur.
Urbanizasiyanın əsas göstəricisi
kənd əhalisinin
şəhərlərə köçməsi, kiçik şəhərlərin böyüməsi və ətraf
kənd yaşayış yerlərini öz tərkibinə qatmasıdır. Dünyada gedən bu proseslər Bakı aqlomersiyasında da o
qədər də fərqlənmir.
Müasir dövrün ən aktual olan məsələlərindən olan urbanizasiyanın ümumilikdə həm müsbət, həm
də mənfi cəhətlərini sadalamaq olar. Şəhərlərin böyüməsi nəticəsində şəhər həyatının müxtəlif
sahələrində yaranan çətinliklərlə şəhər həyatının yaşanmaz hala gəlməsi insalarda psixoloji gərginliyə
səbəb olur. Tibbi təminatın yetərsizliyi nəticəsində xəstəliklərin artma ehtimalı çoxalmaqla yanaşı işsizlik
problemi də yoxsulluq dərəcəsini artıra bilər ki, bu da ölüm nisbətinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Xüsusilə mənzil ehtiyacının tam ödənə bilməməsi nəticəsində yaranan gecəqonduların yerləşdiyi
ərazilərdə torpaq spekulyasiyası arta bilər. Lakin planlı və nəzarət altında,düzgün siyasətə əsaslanacaq
urbanizasiyanın bir çox müsbət cəhətləri də vardır. Məsələn elm və texnikanın səviyyəsi yüksəlir,
icadların sayı artır, mədəniyyət və incəsənətin səviyyəsi yüksəlir, ticarət və nəqliyyatın inkişaf edir və s.
Urbanizasiya prosesi cəmiyyətin demək olar ki, bütün həyatına təsirsiz otüşmür. O həmçinin ətraf
mühitə də öz təsirini göstərir. Çox təssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu təsirlər əsasən mənfi təsirlərdir.
Ekologiyaya göstərilən mənfi təsirlərin vaxtında qarşısını almasaq cəmiyyəti təhlükə qarşısında qoya
bilərik. Bu isə faciə ilə nəticələnə bilər. Urbanizasiyanın Bakı və ona yaxın ərazilərdə ekologiyaya
vurduğu mənfi təsirlər nəzər çarpacaq
şəkildədir
Şəhərə cəmləşən əhalinin yaşayış yeri ilə təmin oluna bilməməsi, bu əhalinin alternativ yaşayış
məskənləri tapmağa sövq edir ki, bunun da ən asan yolu gecəqondulardır. Gecəqondular şəhərin baş
inkişaf planına uyğun olmayan ərazilərdə, dövlət əhəmiyyətli ərazilərdə, yüksək gərginlikli elektrik
xəttlərinin atında, qaz, su və neft kəmərlərinin, su anbarlarının yaxınlığında yerləşmələri həm şəhərin
ümumi görünüşü həm də, əhalinin sağlam mühitdə yaşaması baxımından təhlükəlidir. Bu problem eyni
zamanda torpaq spekulasiyasının yüksəlməsinə səbəb olur. Düzdür Abşeronda yüksək məhsuldar
torpaqlar olmasa da torpağa göstərilən təsirlər təbii fəlakətlərə yol açır. Məsələn: Bayıl ərazisində torpaq
sürüşməsi zonası mövcuddur və bu vaxtaşırı öz mənfi təsirlərini göstərir. Buna görə də yerli idarəetmə bu
məsələyə ciddi yanaşmalıdır.
Yerli idarəetmənin urbanizasiya nəticəsində qarşılaşdığı başqa bir problemdə, sosial-mədəni
problemlərdir. Belə ki, meydana gələbiləcək yoxsulluq, işsizlik, əhalinin şəhərlə bütünləşməsini
çətinləşdirməklə cinayət işləmə dərəcəsini artıra bilər. Urbanizasiya zonalarında mərkəzi idarəetmə ilə
yerli idarə etmənin, xüsusilə yerli idarəetmə orqanları ilə sıx əməkdaşlığı tələb olunur. Çünki bütün bu
problemləri nəzərə almaqla bu orqanlar şəhərin gələcəyini müəyyənləşdirəcək stratejik qərarlar
almalıdırlar. Maliyyə problemləri də urbanizasiyanın sürətlənməsi ilə yerli idarəetmə üçün artan
problemdir. Çünki, artan şəhər əhalisinə daha çox xidmət göstərilməli, daha çox çox infrastruktur təmin
edilməlidir ki, bu da külli vəsait tələb edir.
Azərbaycanla Erəmnistan arasında baş vermiş Qarabağ müharibəsi nəticəsində bir milyona yaxın
əhali qaçqın və məcburi köçkünlərin bir qismi də Bakıda məskunlaşmışdır. Hazırda respublikanın sosial-
mədəni fondunun 70 faizinin və iqtisadi imkanlarının yarıdan çoxunun Abşeron iqtisadi rayonunda
yerləşməsi vəziyyəti daha da çətinləşdirmişdir. Bu prosesə təsir edən başlıca səbəb urbanizasiya
səviyyəsinin yüksəlməsidir.Məsələn: Bakı, Sumqayıt və Abşeron rayonunda xidmət sahələri bu gün
təqribən iki milyon adama xidmət etmək gücünə malikdir. Hazırda isə bu regionlarda dörd milyona yaxın
adam cəmləşmişdir. Bu isə istər demoqrafik, istərsə də ekoloji cəhətdən qətiyyən məqsədə müvafiq deyil.
Bu cür intensiv axınlar həmin rayonlarda onsuz da dözülməz olan ekoloji şəraiti son həddə çatdırmaqla,
bu rayonları yeni sosial münaqişə və partlayışı mənbəyinə çevirir. Bunun da əsas amilləri çox yüksək
əhali sıxlığı fonunda, əmək ehtiyatlarının və iş yerlərinin qıtlığı, dünya görüşü və psixoloji fərqlər və s.