Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
5
Burada
N
2
-lövbər dolagının ümumi naqillərinin sayı;
p
- maşının cüt qütblər sayı;
2
- həndəsi
neytraldan fırçaların sürüşdürülmə bucağı;
2a- dolağın paralel budaqlarının sayı;
I
2
- lövbərin ümumi
cərəyanıdır,
A
(1) və
(2) tənliklərindən göründüyü kimi lövbərin m.h.q. çevrə boyunca xətti paylanır, lövbərin tam
m.h.q.-ni almaq üçün fırçalar boyu əmələ gələn uzununa və eninə m.h.q. qüvvələrini cəbri olaraq tərəf-
tərəfə toplamaq lazım gəlir.
a
I
p
N
F
F
F
q
2
/
2
/
2
2
2
(3)
Alınan (3) ifadəsi lövbərin həndəsi neytral üzrə ən böyük maqnit hərəkət qüvvəsidir.
Beləliklə, fırçalar həndəsi neytraldan müəyyən bicaq qədər sürüşdürüldükdə lövbərin fırlanma
istiqamətində generator və əksinə mühərrik rejimlərində maşının faydalı m.h.q.-i hava
boşluğunda
lövbərin maqnitləşdirici təsiri altında nəticə qiyməti azalır.
Yüklənmə zamanı lövbərin sahə cərəyanının qütb sahəsinə təsiri lövbər reaksiyası adlanır. Fırçalar
həndəsi neytral üzərində yerləşərsə (şəkil 1) lövbər sahəsi maşının qütb oxuna perpendikulyar olub,
)
2
/(
2
a
I
i
a
bir qütb altındakı naqillərdə cərəyanın istiqaməti, o birisinin əksinə olur.
I
2
–lövbərin
ümumi cərəyanı,
2a- dolağın paralel budaqlarının sayıdır. Dolaq naqillərində cərəyanın istiqamətinin
bölgü sərhəddi fırçaların yerləşmə oxudur. Əgər lövbərin m.h.q.-ni şərti olaraq onun oxu boyu
F
2
vektoru
ilə əvəz etsək o, fırşaların yerləşmə oxuna uyğun gələcəkdir.
Qütbün təsirlənmə dolağının m.h.q.-i
F
n
vektoru ilə işarələndirsək, o bu qütblərin oxu üzrə
istiqamətlənəcəkdir. Polyarlığa görə bu vektor lövbərin mərkəzindən aşağıya istiqamətlənəcəkdir. Bir
sözlə
F
n
və
F
2
vektoru sözün əks mənasında skalyar kəmiyyətlər olub maqnit qüvvələrinin işini ifadə
edəcəkdir.
RENTGENOQRAFĠK ÜSULLA BĠS – (2,2,6,6 – TETRAMETĠLPĠPERĠDĠN – 1 – ĠMĠNOKSĠL
– 0 - VANĠLAT) Cu (II) MONOASETON
O
H
C
O
N
H
C
Cu
6
3
2
3
2
24
17
)
(
PARAMAQNĠT
KOMPLEKS BĠRLƏġMƏSĠNĠN KRĠSTALLĠK QURULUġUNUN TƏDQĠQĠ
Məmmədtağıyeva T.H.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Son zamanlar kristallik quruluşun öyrənilməsi kristalloqrafiya, kristallofizika, kristallokimya,
texniki kristalloqrafiya və s. kimi istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuş, bərk cisimlərin tədqiqi və
tətbiqi yolunda geniş perspektivlər açmışdır. Buna görə də texniki tərəqqinin indiki inkişaf mərhələlərində
təmiz kristal quruluşlu maddələrə ehtiyac vardır. Yada salmaq kifayətdir ki, kristallar istər elektronun
dalğa xassəsinin aşkar edilməsində, istərsə də polyarlaşmış işıqla aparılan təcrübələrdə çoxlu sayda
anlaşılmayan, qarışıq məsələlərin həllində, istərsə də rentgen şüalarının təbiətinin öyrənilməsində və
izahlarında böyük rol oynamışdır.
Buna görə də öyrəndiyimiz stabil iminoksil radikalları və onların kompleksləri son dövrdə müxtəlif
tətbiqi məsələlərdə geniş istifadə edilir. Karbohidrogenlərin oksidləşməsinin homogen katalitik
reaksiyalarında, dəyişən elektron qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsində, üzvi kimyada kimyəvi reaksiyanın
kinetikasının və mexanizminin
öyrənilməsində həm akseptor, həm aktiv radikalların hesablayıcısı,
həm də
tədqiqatın vasitəsi kimi istifadə olunur.
O
H
C
O
N
H
C
Cu
6
3
2
3
2
24
17
)
(
paramaqnit kompleks birləşməsi üzərində rentgen quruluş
tədqiqinin aparılmasında əsas məqsəd kristalın elementar qəfəs parametrlərinin təyin edilməsi
onun
kristallik və molekulyar quruluşunun öyrənilməsindən ibarətdir. Eyni zamanda altı üzvlü heterotsikilli
paramaqnit radikalının qrupunda oksigenin funksiyasının müəyyən olunmasıdır. Yəni
məlum deyildir ki, hansı yolla elektron dəyişmə qarşılıqlı əlaqəsi yaranır. Başqa sözlə bu dəyişmə
metalla-metal tipdə, yaxud metalla azot turşusu radikalı tipində və yaxud azot turşusu radikalı ilə azot
turşusu radikalı tipindədirmi. Bu cür məsələləri həll etmək, ancaq kristallik və molekulyar quruluşu
öyrəndikdən sonra mümkün olur. Ən əsası üzvü birləşmənin iminoksil radikalının həndəsəsi necə dəyişir.
N
0
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
6
Bu deyilənləri nəzərə alaraq bis – (2,2,6,6 – tetrametilpiperidin – 1 – iminoksil – 0 - vanilat) Cu
(II) monoaseton
O
H
C
O
N
H
C
Cu
6
3
2
3
2
24
17
)
(
altı üzvlü heterotsikilli
Cu
keçid metallı üzvü
paramaqnit kompleks birləşməsi üzərində rentgenoqrafik tədqiqat işi aparılmışdır.
Bunun üçün birinci növbədə mikroskop altında seçilmiş monokristallardan tərs fəza rentgen
kamerasından istifadə etməklə rentgenoqrammalar alınmışdır.
Beləliklə, bis – (2,2,6,6 – tetrametilpiperidin – 1 – iminoksil - 0 - vanilat)
Cu
(II) monoaseton
O
H
C
O
N
H
C
Cu
6
3
2
3
2
24
17
)
(
altı üzvlü heterotsikilli
Cu
keçid metallı üzvi paramaqnit kompleks
birləşmələrindən alınmış rentgenoqrammalara əsasən kristalın elementar qəfəs parametrləri müəyyən
edilmişdir.
Müəyyən
olundu ki, tünd-qırmızı kristal triklin sinqoniyaya malik olub qəfəs parametrləri belədir:
;
549
,
14
A
a
;
)
3
(
33
,
106
0
;
2
1846
3
A
V
2
z
;
357
,
13
A
b
;
)
3
(
63
,
83
0
mol
kq
M
3
10
5
,
731
;
219
,
10
A
c
;
)
1
(
30
,
102
0
3
3
10
22
,
1
m
kq
Bu parametrlərin müəyyən edilməsində əsasən laueqrammalardan, rəqsoqrammalardan
və tərs qəfəs
foto açılışlardan istifadə edilmişdir.
Bundan sonra kristalın quruluş həndəsəsi öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, altı üzvlü
heterotsikilli
Cu
keçid metallı üzvi paramaqnit kompleks birləşməsi daxili, çox ölçülü kompleks
birləşməsinə uyğun gəlir. Mis çoxüzlüsünün koordinasiyası-yastılanmış tetraedrdən ibarətdir.
)
1
(
)
1
(
N
CuO
koordinasiya müstəvisi (müstəvi I) və
)
2
(
)
2
(
N
CuO
(müstəvi II) koordinasiya müstəvisi
arasındakı bucaq, düzgün tetraedrdəki 90
0
əvəzinə 28
0
olmuşdur. Piperidin tsiklinin konformasiyası
müstəvi olmayıb qoltuqlu kürsü yəni kreslo formasındadır.
məsafəsi 1,302 və 1,374
A
olub bu tip radikallara uyğun gəlir. Hansı ki, bu tip
radikallarda məsafəsi
A
31
,
1
26
,
1
intervalındadır.
CNC
bucağı isə 116,8 və 118,1
0
-dir. Bu
tip radikallarda 121-125 intervalındadır.
Beləliklə,
O
H
C
O
N
H
C
Cu
6
3
2
3
2
24
17
)
(
altı üzvlü heterotsikilli
Cu
keçid metallı üzvi paramaqnit
kompleks birləşməsində hesabladığımız parametrlər məhz digər radikallara tam uyğundur. Bu da onu
göstərir ki, apardığımız rentgenoqrafik tədqiqat işi düzgün nəticələr verir.
N
0
N
0
O
HC=N
N
0
O
CH
3
O
H
C
Cu
6
3
2
/
1