Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
13 
Şottki  diodu  əsasında  praktiki  olaraq  inteqral  mikrosxem  düzəltmək  çətindir.  Bu  münasibətlərdə  amorf 
strukturlu  metallardan  istifadə  olunması  daha  perspektivlidir.  Son  40  il  ərzində  amorf  yarımkeçirici  və 
metal xəlitələrin geniş istifadə olunması onların intensiv öyrənilməsinə gətirib çıxarmışdır. Bundan başqa 
fundamental  elm  sahələrində  də  amorf  metallardan  geniş  istifadə  olunur.  Beləki,  amorf  metallarda 
nizamsız quruluşu öyrənmək üçün böyük imkanlar da vardır. Amorf xəlitələrdən istifadə olunması bizə 
tam  əsas  verir  ki,  mikrosxem  elementlərinin  keyfiyyət  və  davamlı  olmasına  həmçinin  amorf  xəlitələrin 
kimyəvi cəhətdən aktiv olmaması onlarda gedən diffuziya proseslərinin  sürətini azaldır. Bu işdə silisium 
əsasında hazırlanmış Ni 
x
Ti 
100-x
-nSi (harada ki,x=4;19;37;74;96) Şottki diodların elektrofiziki xassələrinə 
müxtəlif metallik təbəqənin mikrostrukturunun təsiri öyrənilmişdir[3,4].  
Şottki diodlarının əsas parametrləri potensial çəpərin hündürlüyü və qeyri-bircinslik əmsalı təcrübi 
yolla  hesablanmış  və  bu  parametrlərin  kontaktın  toxunma  sahəsindən,  tərkib  və  strukturundan  asılılığı 
müəyyən  edilmişdir,bununla  bərabər  müxtəlif  tərkibli  diodların  elektrofiziki  xassələrinə  termoemalın 
təsiri  öyrənilmişdir,  termoemal  100-600
0
C  -də  aparılmışdır.  ŞD-nın  təcrübi  nümunələri  müxtəlif  sahəli 
diod  matrisləri  şəklində  (100-1400)mkm
2
  ölçülərində  hazırlanmışdır.  Ni 
x
Ti 
100-x
-nSi    Şottki  diodları 
fosforla  aşqarlanmış  0,7  Om×sm
2
  müqavimət  və  3.5  mkm  qalınlığa  malik  (111)  oriyentasiyalı 
monokristal  silisium  lövhələrin  üzərində  maqnetron  tozlanma  üsulu  ilə  alınmışdır.  Təbəqənin  xəlitəsi 
maqnetron  tozlanma  ilə  2  katod  hədəfdən  Ti  və  Ni-dan  alınmışdır.  İşçi  kamerada  vakuuum  10 
-4
  Tor 
tərtibində  olmuşdur.  İşçi  qaz  kimi  arqondan  istifadə  edilmişdir.  Altlığın  ilkin  qızdırılma  temperaturu 
(200-250)
0
S, qızdırılma müddəti 2-3 dəq-dir. Tətbiq olunan rejimdən asılı olaraq Ni 
x
Ti
100-x 
xəlitəsi alınır. 
Nazik  metal  təbəqə  xəlitəsi  almaq  üçün  nümunə  işçi  kamerada  qarışdırılır.  Təbəqə  5  dəq  ərzində 
yaradılır.Metal  təbəqə  yaradıldıqdan  sonra  5dəq  ərzində  yarımkeçirici  təbəqənin  adgeziyasının 
yaxşılaşdırılması  və  daha  bircins  metal-yarımkeçirici  ayrılma  sərhəddi  almaq  üçün  işçi  kamerada 
T=150
0
S-də  nümunə  termoemal  olunur.  Amorf  və  polikristal xəlitə  əsasında  hazırlanmış  Ni 
x
Ti
100-x 
-nSi 
Şottki  diodlarının  elektrofiziki  xassələri  tədqiq  edilərək,alınmış  nəticələrə  görə  Ni
35
Ti
65 
xəlitəsi  amorf, 
qalanları isə polikristallik struktura malikdir. Təcrübi yolla tapılmış Ni 
x
Ti
100-x 
-nSi ŞD əsas parametrləri, 
potensial çəpərin hündürlüyü, qeyri-bircinslik əmsalı və bu parametrlərin kontaktın toxunma sahəsindən , 
tərkib  və  strukturundan  asılılığı  toxunma  sərhəddinin  qeyri-bircinsliyi  ilə  izah  olunur.  Alınmış 
nəticələrdən  görünür  ki,  Ni 
x
Ti
100-x 
-nSi  ŞD  potensial  çəpərin  hündürlüyü  və  qeyri-bircinslik  əmsalı 
xəlitənin  Ni
35
Ti
65   
amorf  halında  kontaktın  toxunma  sahəsindən,  polikristal  xəlitələrlə  müqayisədə  zəif 
asılılığı  mövcuddur.  Ni 
x
Ti
100-x 
-nSi  Şottki  diodunun  parametrlərinin  termoemaldan  asılı  olaraq 
dəyişmələri arasında müəyyən korrelyasiyanın olması müəyyən edilmişdir. 
 
 
MADDƏNĠN  KLASSĠK  ELEKTRON NƏZƏRĠYYƏSĠNĠN  
 ELMĠ-METODĠK  TƏHLĠLĠ 
 
Mirzəliyeva Ə.F. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti  
 
Maddənin  klassik  elektron  nəzəriyyəsinin  elmi-metodiki  təhlilini  ətraflı  aparmaq  üçün  bu 
nəzəriyyənin  yaranma  və  inkişaf  tarixinə  nəzəriyyənin  ideallaşdırılmış  modelinə,  anlayış    və  fiziki 
kəmiyyətlərinə  eyni  zamanda  metalların,  mayelərin,  qazların    və  yarımkeçiricilərin    keçiriciliyinə  nəzər 
salacayıq.  
Maddənin elektron nəzəriyyəsi diskret yüklü zərrəciklərin hərəkəti və qarşılıqlı təsirini öyrənməklə 
elektromaqnit  sahəsinin  fiziki  mənzərəsini  dərinləşdirir,  klassik  elektrodinamikanın  əsas  anlayışlarını 
formalaşdırmağa  yardım  edir.  Maksvelin  makroskopik  elektrodinamika  nəzəriyyəsi  elektromaqnit 
hadisələrini  yalnız  zahirən  izah  edir.  Elektron  nəzəriyyəsi  isə  bu  hadisələrin  baş  vermə  səbəblərini 
maddənin daxili quruluşu baxımından izah edir. Qeyd edək ki, maddənin elektron nəzəriyyəsi maddənin 
təkcə fiziki xassəsini deyil, onun kimyəvi və bioloji xassələrini də izah edir. Bu da nəzəriyyəni fənlərarası 
əlaqə yaratmaq vasitəsinə çevirir.  
Hələ min il  bundan əvvəl  elektriklənmə  dedikdə,  sürtünmə dedikdə, sürtünmə ilə cisimlərin bir-
birini cəzb etməsi nəzərdə tutulurdu. 1745-ci ildə Holland alimi P.Muşenber elektrik yüklərinin kondensə 
olunmasına nail oldu  və  kondensatorun yaradılmasını zəruri etdi.  

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
14 
İlk  eksperimentlər  sübut  etdi  ki,  maddədə  elektron  toplamaq  bir  cisimdən  digərinə  ötürmək 
mümkündür,  deməli,  o  maddədir.  Alman  alimi  H.Hepinus  zərrəciklərin  qarşılıqlı  təsirini  qravitasiya 
qarşılıqlı  təsiri  kimi  məsafənin  tərs  münənasib  olması  ideyasını  irəli  sürdü.  Bu  ideyanı  Fransız  alimi 
Ş.Kulon eksperiment olaraq burulma tərəzisi ilə  təsdiq etdi.  
Maddənin    elektron  nəzəriyyəsinin  inkişafına  təsir  edən  mühüm  eksperiment    faktlardan  biri  də 
Holl effektidir. Amerika alimi E.Holl  təcrübi olaraq müəyyən etdi ki, cərəyanlı naqili maqnit sahəsində 
hərəkət  etdirdikdə  bu  naqildə  cərəyyan  axma  istiqamətinə  və  maqnit  sahəsinin  induksiya  vektoruna 
perpendikulyar  olan  elektrik  hərəkət  qüvvəsi  yaranır.  Bu  effekt  naqildəki  elektrik  cərəyanının  təbiətini 
öyrənməyə yeni imkan verdi.  
XIX əsrin sonlarında C.Maksvelin elektromaqnit sahə nəzəriyyəsi intensiv inkişaf etməyə başladı. 
İngilis  alimi  Tomson  ilk  dəfə  elektromaqnit  sahə    nəzəriyyəsinə    maddənin  atom  quruluşu  ilə 
əlaqələndirməyə    çalışdı.  1896-cı  ildə  C.Tomson  və  onun  tələbəsi  E.Rezerford  apardığı  təcrübələr 
nəticəsində  müəyyənləşdirdi  ki,  qaz  boşalması  elektrik  yükünə  malik  zərrəciklər  yaradır.  1900-cu  ildə 
Amerika  alimi  R.Milligen  elektron  yükünü  ölçmək  üçün  dama  üsulu  təklif  edir.    1913-cü  ildə 
L.Mandelştan və N.Papaleksi təcillə hərəkət edən naqillərdə elektrik cərəyanını müəyyənləşdirirlər. 1916-
cı ildə Tolmen və B.Stüartın təcrübələri ilə elektronların ətalətli hərəkəti  təsdiq edildi. 
Beləliklə,  bu  təcrübələr  elektrik  cərəyanının  yüklü  elektronların  hərəkətinin  nəticəsində  yaranma 
təsəvvürlərini təsdiq etdi.  
Başqa  nəzəriyyələr  kimi  maddənin  klassik  elektron  nəzəriyyəsi  də  maddi  obyektin  müəyyən 
modelinə (elektron, ion)  söykənmişdir. Bu model real zərrəciklə üst-üstə düşmür, lakin onun bəzi mühüm 
xassələrini  özündə  əks  etdirir.  ―Elektron‖  anlayışının  formalaşdırılmasının  metodiki  əsaslarını  nəzərdən 
keçirək.  Elektron  materiyanın  quruluşunun  vahididir.  O,  materiyanın  növlərindən  biri  olub,  bütün 
proseslərdəki diskret qarşılıqlı təsirlərdə iştirak edir. Elektronun əsas xassələri aşağıdakılardır. 
- elektron öz fərdliyini saxlamaqla, uyğun tryektoriya üzrə hərəkət edir; 
-
 
elektron müxtəlif zaman anlarında müəyyən  vəziyyətdə sürətə malikdir; 
-
 
elektronun vəziyyəti makroskopik cisimlər üçün müəyyənləşdirilmiş qanunlara əsasən təyin edilir; 
-
 
elektronun sərbəstlik dərəcəsinə görə paylanması Maksvell-Bolsman statistikasına tabedir; 
-
 
böyük  enerjilərə  qədər  sürətləndirilmiş  elektronlar  elementar  zərrəciklərin    təbiətini  tədqiq  edilmə 
vasitəsidir. 
Beləliklə, maddənin klassik elektron nəzəriyyəsinə əsasən keçiricilik mühitinə istinadən izah edilir. 
Metallarda bu cür yüklü zərrəciklər  elektronlardır. Elektrolitlərdə - müsbət və mənfi ionlar ; qazlarda – 
ionlar və elektronlar yarımkeçiricilərdə isə elektronlar və deşiklərdir.  
Maddənin  elektron  nəzəriyyəsinin  anlayış  və  fiziki  kəmiyyətlərindən  olan  elektrik  cərəyanını 
xarakterizə  etmək  üçün  aşagıdakı  kəmiyyətlərdən  istifadə  olunub.  Cərəyyan  şiddəti,  cərəyyanın  sıxlığı 
vektoru və müqaviməti.  
Müqavimət-kristallarda  defektlər,  ionların  istilik  hərəkəti  və  elektronların  ionlarla  toqquşması  
nəticəsində yaranır. Bu səbəblərdən elektronun sürəti sonludur. 
Metodiki  baxımdan  ən  əvvəl  metallarda  elektrik  keçiriciliyinin  Drude  Lorens  teoreminə  əsasən  
öyrənilməsi daha məqsədyönlüdür. Teoremin aparıcı  ideyası odur ki, metallarda elektrik cərəyanı yalnız 
elektronlar  hesabına  axır.  Burada  Holl  effekti  termo  və  foto  elektron  emissiyası,  dəyişən  cərəyyan 
dövrələrində  baş  verən    hadisələr  və  maddənin  klassik  elektron  nəzəriyyəsinə  əsasən  izah  edilməsi 
məqsədəuyğundur.  
 
2
1
   
Te
Gd
TlJn
x
x

    BƏRK  MƏHLULLARIN   
ELEKTROFĠZĠKĠ   XASSƏLƏRĠ 
 
Hüseynova A.Ə. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Tədqiq  olunan  mürəkkəb  tərkibli  birləşmələrin  sintezi,  monokristallarının  yetişdirilmə 
texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi, onların fiziki xassələrinin tədqiqi və alınmış materialların mümkün 
tətbiq  sahələrinin  müəyyənləşdirilməsi  bərk  cisim  fizikası  və  elektronikası  üçün  mühüm  praktik 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  

---