Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
161 
Təbii və süni seolitlər və onların modifikasiya olunmuş nümunələrindən də katalizator kimi istifadə 
edən alimlər bu istiqamətdə daha ümidverici nəticələr əldə etmişlər. 
Məruzədə  Ni,H-  mordenit  katalizatoru  iştirakı  ilə  metanolun  hava  iştirakı  ilə  çevrilməsi  tədqiq 
edilmişdir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  ion  əvəzetmə  üsulu  ilə  alınan  nikel  tərkibli  mordenitlərdə  silikat 
modulu  20,  nikelin  qatılığı  isə  1.5  %  kütlə  olduqda  yüksək  fəallıq  nümayiş  etdirir.  Buxar  fazalı 
oksidləşmədə baş verən əsas çevrilmələri aşağıdakı kimi əks etdirmək olar. 
 
CH
3
OH       0.5O
2
      CH
2
O      0.5O
2
     HCOOH    CH
3
OH     HCOOCH
3 
                    -H
2
O                                                         -H
2
O 
Katalizatda  formaldehid  və  metilformiata  təsadüf    edilir  .  Metanolun  sadə  efirlərinə  və  qarıqa 
turşusuna  isə  rast  gəlinmir.  Temperaturun  yüksəlməsi  və  havanın  sərfinin  artırılması  oksidləşmə 
prosesinin  daha  dərin  getməsinə  şərait  yaradır  və  qaz  halında  olan  məhsullar  içərisində  karbon 
oksidlərinin qatılığı artır. Metanolun havanın iştirakı ilə baş verən oksidləşmə mərhələləri çox güman ki, 
orta gücə malik olan brensted turşu mərkəzində gedir. 
Havanın qatılığı az olan və ya havanın olmadığı reaksiya qarışığında baş verən metanolun katalitik 
çevrilməsindən daha çox formaldehid və metilefiri də alınır.  
Prosesin temperaturu, verilən metanolun həcmi sürəti, havanın sərfi və onların mol nisbətindən asılı 
olaraq  reaksiya  zonasında  baş  verən  çevrilmələrin  xarakteri  və  alınan  məhsulların  çeşidi  və  çıxımları 
dəyişir. 
Aparılmış  tədqiqatlar  nəticəsində  bifunksional  tərkibli  mordenit  katalizatorunun  metanolun 
müxtəlif oksigenli törəmələrinin sintezində önəmli xassələr nümayiş etdirməsi müəyyən edilmiş və alınan 
məhsulların geniş istifadə sahəsinə malik olması göstərilmişdir. 
 
2.6- və 2.4- DĠMETĠLFENOLLARIN METANOLLA MÜQAYĠSƏLĠ ALKĠLLƏġMƏSĠ 
 
Hidayətzadə E.A. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Trimetilfenollar  o  cümlədən,  2.4.6  -  və  2.3.6-  trimetilfenollar  qətranlar,  vitaminlər,  dərman 
maddələri,    stabilizatorlar  istehsalında  istifadə  olunurlar.  Onların  əsas  alınma  üsulu  2.6-  və  2.4- 
dimetilfenolların  metanolla  alkilləşmə  reaksiyasına  əsaslanır.  Bu  reaksiyada  bir  sıra  katalitik  sistemlər 
tədqiq edilsə də praktiki əhəmiyyətli nəticələr əldə olunmamışdır. 
Məruzədə 2.6- və 2.4- dimetilfenolların metanolla alkilləşmə reaksiyasının vanadium tərkibli oksid 
katalizatoru iştirakı ilə tədqiqinin nəticələri verilmişdir. Təcrübələr stasionar rejimli reaktorda aparılmış, 
alınan məhsulların analizi xromatoqrafik yolla yerinə yetirilmişdir. 
2.6-  dimetilfenolun  metanolla  alkilləşməsindən  alınan  əsas  məhsullar  2.4.6-  və  2.3.6- 
trimetilfenollardır.  Aşağı  temperaturda  2.6-  ksilenolun  metilefiri  də  əmələ  gəlir  və  onun  qatılığı 
temperaturun artması ilə azalır. Müəyyən edilmiş şəraitdə (T-350
0
 C, υ – 0.75 st
-1
, 

= 1:1 mol/mol) 2.6- 
ksilenolun  konversiyası  40  %  alınan  trimetilfenollara  görə  selektivlik  82.5  %,  2.4.6-izomerin  2.3.6- 
izomerə olan mol nisbəti 1:0.5 təşkil edir. 
2.4-  dimetilfenolun  metanolla  qarşılıqlı  təsirindən  aşağıdakı  çevrilmələr  baş  verir.  Oksigenə  və 
karbona  görə  ksilenolun  alkilləşməsi  tempetarur,  həcmi  sürət  (υ)  və  xammal  komponentlərinin  mol 
nisbətindən (

) çox asılıdır.  
 
 
                                                                                      CH
3
 
                                                                                             
              CH
3
                                                              CH
3
O                       CH
3
 
     
        HO                      CH
3              
CH
3
OH 
                                             -H
2
O                        
                                                                               CH
3                                                                            
CH
3
 CH
3 
                                                                                                          CH
3
OH 
                                                                    HO                       CH
3
                      HO                     CH
3
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
162 
                                                                                                              H
2
O   
                                                                              CH
3                                      
                         CH
3
                
Oksigenə  görə  alkilləşmə  hesabına  əmələ  gələn  2.4-  dimetilfenolun  metilefiri  aşağı  temperaturda 
(280-300 
0
C) və həcmi sürətin yuxarı qiymətlərində (υ- 1.0 st
-1
) daha yüksək selektivliklə (50 %) alınır. 
Temperaturun qalxması karbona görə alkilləşməni artırır və 2.6- ksilenoldan fərqli olaraq bu zaman ancaq 
2.4.6-  izomer  əmələ  gəlir.  Alınan  alkilatlarda  2.3.6-  trimetilfenola  rast  gəlinmir,    lakin  orada  şəraitdə 
2.3.4.6-  tetrametilfenolun  olması  ardıcıl  mexanizm  üzrə  baş  verən  alkilləşmənin  2.4-  dimetilfenol  olan 
halda  daha  dərin  getdiyini  sübut  edir.  Buna  baxmayaraq  2.4-  dimetilfenolun  metanolla  qarşılıqlı  təsiri 
reaksiyasındakı konversiyası 2.6-ksilenolla müqayisədə 

5 % az olur. Müəyyən edilmiş şəraitdə 2.6- və 
2.4-  dimetilfenolların  alkilləşmə  reaksiyasında  alınan  nəticələrini  müqayisə  etdikdə  trimetilfenolların 
sintezində 2.6- izomerin daha selektiv olduğu üzə çıxır. 
 
PENTASĠLLƏR ĠġTĠRAKI ĠLƏ TOLUOLUN ETANOLLA ALKĠLLƏġMƏSĠ  
 
Mikayılov Q.N. 
 Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Paraetilfenol  qiymətli  yarımməhsul  olub,  4-metilstirolun  alınmasınd,  oktan  ədədini  qaldıran 
komponentlərin tətbiqində və əsas üzvi sintezin bir sıra proseslərində istifadə olunur. Toluolun etilen və 
ya etanolla alkilləşmə reaksiyasına əsaslanan 1-etil-4-metilbenzolun sintezi bəzi çətinliklər üzündən geniş 
vüsət  almışdır.  Bunlara  fəal  və  selektiv  katalitik  aiatemlərin  bu  prosesdə  istifadəsinin  ləngiməsini  və 
ortaya çıxan texnoloji çətinliklərin mövcudluğunu (xüsusən etilen olan halda) göstərmək olar. 
Məruzədə  toluolun  etanolla  alkilləşmə  reaksiyasının  pentasil  katalizatoru  iştirakı  ilə  tədqiqinin 
nəticələri verilmişdir. Yüksək silisiumlu seolitlərdə silikat modulu (SiO
2
/Al
2
O
3
) 15-200, bəzi hallarda isə 
daha  çox  olur.  Bu  seolitlərin  quruluşunda  orta  diametri  0.6  nm  olan  ellipsis  kəsikli  müntəzəm 
kanalabənzər  mikroməsamələr  sistemi  vardır.  Ona  görə  də  bu  katalizatorlar  selektiv  alkilləşmə  üçün 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər, çünki göstərilən mikroməsamələrin daxilində meta- və orta- vəziyyətlərdə 
əvəzetmə  üçün  sterik  məhdudiyyətlər  olur.  Bu  kanallar  etiltoluolun  hər  üç  izomeri  üçün  açıqdır,  lakin 
para izomerin məsaməli quruluşa girişi meta və orta izomerlərlə müqayisədə üç dəfə sürətlə baş verir. 
Pd-ZSM-5  tərkibli  katalizator  iştirakı  ilə  toluolun  etanolla  alkilləşmə  reaksiyasının  axan  növlü 
reaktorda tədqiqinin nəticələri göstərmişdir ki, 300-400 
0
C temperatur hüdudlarında toluolun konversiyası 
15 % -dən 60 %-ə qədər artır. Toluolun etanol iştirakı ilə çevrilməsi aşağıdakı sxemə əsaslanır. 
                                                                        C
2
H
5
 
 
                                                         CH
3                                     
+ C
2
H
5
OH 
                                                                                          
  CH
3
                        + C
2
H
5
OH 
                                   
                                                       CH
3                                           
C
2
H
5
 + C
2
H
5
OH 
 
                                             C
2
H
5 
                         
                                                                                                           
                                  CH
3
                         C
2
H
5
 
 
Tədqiq  edilmiş  şəraitdə  alınan  əsas  məhsul  1-etil-4-metilbenzol    olur  ki,  onun  da  selektivliyi  70-
86.0  %  təşkil  edir.  Alkilatda  6-10  %-ə  qədər  1-etil-2-metilbenzola  da  rast  gəlinir.  Yuxarı  temperaturda 
ortoalkilləşmənin  və  alınan  metil-etil  benzolların  ardıcıl  etilləşməsinin  də  sürəti  artır  və  reaksiya 
məhsullarının tərkibində 1.3-dietil-4-metilbenzolun da qatılığının çoxalması müşahidə olunur. 
Hal- hazırda neft emalı və neft- kimya sintezi sənayesində az istifadə olunan toluolun bu fraksiya 
vasitəsilə  daha  qiymətli  yarımməhsula  çevrilməsinin  mümkünlüyü  şübhəsiz  ki,  əhəmiyyətli  addım 
sayılmalıdır. 
 
2.4- və 2.6- DĠMETĠLFENOLLARIN ETANOLLA ALKĠLLƏġMƏ  
REAKSĠYASININ TƏDQĠQĠ 
  -H
2
O 
 -H
2
O 

---