Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
163
Süleymanova P.V.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Ksilenolların etil törəmələrini almaq üçün əlverişli sayılan üsul onların etanolla alkilləşmə
reaksiyasına əsaslanır. Başlanğıc dimetilfenolun quruluşundan, reaksiya şəraitindən və istifadə olunan
katalizatorun tərkibindən asılı olaraq alınan məhsulların çeşidi də müxtəlif olur. Dimetilfenolların etil
törəmələri əsasında polimerlər üçün qiymətli monomerlər, herbisidlər, dərman maddələri, qətranlar və
vitaminlər istehsal olunur.
Məruzədə 2.4- və 2.6- dimetilfenolların etanolla alkilləşmə reaksiyasının nəticələri verilmişdir.
Təcrübələr axan növlü reaktorda aparılmış, alınan məhsulların analizi xromatoqrafik və spektral üsullarla
həyata keçirilmişdir. Katalizator kimi sirkonium tərkibli H- mordenit götürülmüşdür.
2.4- dimetilfenolun etanolla alkilləşmə reaksiyasından əsasən 2.4- dimetilfenolun etil efiri və 2-etil-
4.6-dimetilfenol aşağıdakı göstərilmiş sxem üzrə alınır. CH
3
HO CH
3
CH
3
C
2
H
5
HO CH
3
+ C
2
H
5
OH
CH
3
C
2
H
5
–O CH
3
Reaksiyanın baş vermə mexanizminə temperaturun təsiri böyükdür. Aşağı temperaturda (280
0
C)
əsasən efir alınır, orta temperaturda (300-330
0
C) isə 2-etil-4.6-dimetilfenol alkilatda üstünlük təşkil edir.
Yüksək temperaturda (> 350
0
C) reaksiyanı məqsədli məhsula görə selektiv həyata keçirmək mümkün
olmur. Bu zaman krekinqlə yanaşı ardıcıl etilləşmənin sürəti də artır.
2.6- dimetilfenolun etanolla qarşılıqlı təsirindən də onun etil efiri və 2.6- dimetil-4-etilfenol
reaksiyasının əsas məhsulları sayılırlar. Bu reaksiyaya temperaturun təsiri yuxarıda göstərilən
qanunauyğunluğa tabe olur. Yuxarı temperaturda (>350
0
C) 2.6-dimetil-4- etilfenolun ardıcıl alkilləşməsi
nəticəsində 2.6-dimetil-3.4-dietilfenolun da alınması müşahidə olunur.
Hər iki dimetilfenolun etanolla alkilləşmə reaksiyasına xüsusi yükləmənin də təsiri kifayət qədərdir.
Xüsusi yükləmənin aşağı qiymətlərində (0.25 st
-1
) oksigenə görə etilləşmə karbona görə alkilləşməyə
nəzərən xeyli aşağı sürətə malik olur. Həcmi sürətin yuxarı qiymətlərində isə (
-1.0 st
-1
) əksinə proses baş
verir. Başqa sözlə desək oksigenə görə etilləşmə karbona görə etilləşmə ilə rəqabətdə olur.
Tədqiqatlar nəticəsində dimetilfenolların etanolla alkilləşmə reaksiyasında 2- etil-4.6-dimetilfenola
görə selektivliyin 72-84.0 %, 2.6-dimetil-4-etilfenola görə selektivliyin isə 71- 87.5 % təşkil etdiyi
müəyyən edilmişdir.
NÜVƏDƏ ƏVƏZ OLUNMUġ PARA-VĠNĠLFENOLLARIN QLISIDIL EFIRLƏRININ MALEIN
ANHIDRIDI ILƏ BIRGƏ POLIMERLƏġMƏSI
Bahadur Akan Selahettin
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Polifunksional üzvi birləşmə olan malein anhidridi müxtəlif qiymətli xassələrə məruz üzvi və
yüksəkmolekullu birləşmələrin sənaye istehsalında geniş istifadə olunur. Malein anhidridinin funksional
qruplarının iştirakı ilə baş verən reaksiyaların sayı çoxdur. Ona görə ki, malein anhidridi