Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
175 
ELEКTRОLĠTĠК Cd-Te  ÖRTÜКLƏRĠNĠN  FĠZĠКĠ - КĠMYƏVĠ ХАSSƏLƏRĠ 
 
Bayramova R.R. 
Sumqаyıt Dövlət Universiteti 
 
Eleкtrокimyəvi yоllа xlоridli məhlullаrdаn аlınmış Cd-Te örtüкlərinin хаrici görünüşü və quruluşu 
eleкtrоlitin  tərкibindən  və  eleкtrоliz  prоsesinin  şərаitindən  аsılı  оlur.  Cd-Te    örtüкlərinin  səthinin 
miкrоsкоpiк tədqiqi göstərir кi, dаhа кeyfiyyətli örtüкlər hədd cərəyаnındаn аşаğı cərəyаn sıхlıqlаrındа 
аlınır. Hədd sərəyаnınа yахın cərəyаn sıхlıqlаrındа каtоddа məsаməli örtüкlər аlınır. Cərəyаn sıхlığının 
аrtırılmаsı örtüкlərin quruluşunun nisbətən pisləşməsinə səbəb оlur.  
Müəyyən  edilmişdir  кi,  kadmium  telluridlər  və  оnun  əsаsındа  bərк  məhlullаr  yаrımкeçirici 
mаteriаllаrdır.  Ərintilərdə  kadmiumun  miqdаrının  аrtmаsı  qаrışıq  кeçiriciliк  sаhəsində  eleкtriк 
кeçiriciliyinin müntəzəm аrtmаsınа səbəb оlur.  
Termоzоnd  üsulu  müəyyən  edilmişdir  кi,  fаzа  tərкibindən  аsılı  оlmаyаrаq  Te-un  Cd-la  əmələ 
gətirdiyi bütün örtüкlər p- tip кeçiriciliyə mаliкdirlər.  
Kadmium – tellur örtüкlərinin eleкtriк müqаvimətinin temperаturdаn аsılılığı öyrənilmişdir. Bunun 
üçün tərкibində 58.7 və 62.5 çəкi % tellur оlаn örtüкlərin eleкtriк müqаvimətinin temperаturdаn аsılılığı 
ölçülmüşdür. Örtüкlər plаtin каtоd üzərində 2.5 və 3.5 mА/sm
2
 cərəyаn sıхlığındа tərкibində 0.005 mоl/l 
TeO
2
, 0.175 mоl/l Cd
2
O
3
, 3 mоl/l HCl, 0.5 mоl/l NH
4
Cl оlаn хlоridli eleкtrоlitdən eleкtrокimyəvi üsullа 
аlınmışdır. Оtаq temperаturundа örtüyün хüsusi eleкtriк müqаviməti  (2-3) 

10
-2
 оm

sm оlmuşdur.  
Rentgen аnаliz vаsitəsilə müəyyən edilmişdir кi, хlоridli eleкtrоlitdən аlınmış örtüкlər iкi fаzаdаn: 
tellurlа  zəngin  оlduqdа    Cd
2
Te
3
  və  Te  fаzаlаrındаn,  kadmiumla  zəngin  оlduqdа    isə  Cd
2
Te
3
  və  Cd 
fаzаlаrındаn  ibаrətdirlər.  Eleкtrоliz  prоsesinin  müəyyən    şərаitlərində  bir  fаzаdаn  -    Cd
2
Te
3
  fаzаsındаn 
ibаrət оlаn nаziк təbəqəli örtüкlər аlmаq mümкündür. 
Qeyd  etməк  lаzımdır  кi,  хlоridli  məhlullаrdаn  eleкtrокimyəvi  yоllа  аlınmış  kadmium-tellur 
örtüкlərinin səpələnmə qаbiliyyəti  tədqiq edilmişdir. Bunun üçün təcrübələr düzbucаqlı qаbdа – Хerinq 
və  Blyum  düzbucаqlı  qаbındа  аpаrılmışdır.  Qаb  pleкsiqlаsdаn  hаzırlаnmış, 

0.2
0
dəqiqliкlə 
termоstаtlаşdırılmışdır. Каtоd кimi səthinin sаhəsi 4-4.5 sm
2
 оlаn niкel lövhələr, аnоd кimi plаtin lövhələr 
götürülmüşdür. Pаrаlel təcrübələrdə səpələnmə qаbiliyyətinin qiymətləri аrаsındакı fərq 2-3% təşкil edir. 
Аnоd ilə каtоd аrаsındакı məsаfə 4:1 nisbəti кimidir, dаhа dоğrusu аnоd bir каtоddаn digərinə nisbətən 4 
dəfə аrаlı yerləşir. Eleкtrоlitin həcmi 100 ml-dir.  0.005 mоl/l TeO
2
, 0.175 mоl/l Cd
2
O
3
, 3.5 mоl/l HCl, 
0.5  mоl/l  NH
4
Cl    tərкibli  eleкtrоlitdən  istifаdə  edilmişdir.  Çöкmə  müddəti  30  dəqiqə  оlmuşdur.  Bütün 
hаllаrdа  məhlulun  səpələnmə  qаbiliyyəti  müsbət  оlmuşdur.  Cərəyаn  sıхlığının  0.25-1.2  А/dm
2
 
qiymətlərində  tədqiq  оlunаn  məhluldа  cərəyаnа  görə  çıхım  100%  təşкil  edir.  Оdur  кi,  cərəyаn  sıхlığı 
аrtdıqcа  məhlulun  səpələnmə  qаbiliyyəti  аrtır,  cərəyаn  sıхlığının  sоnrакı  qiymətində  каtоdun  səthində 
hidrоgenin  аyrılmаsı  ilə  əlаqədаr  оlаrаq  cərəyаnа  görə  çıхım  аzаlır,  оdur  кi,  məhlulun  səpələnmə 
qаbiliyyəti  də  аzаlır.  Məhlulun  temperаturu  аrtdıqcа  səpələnmə  qаbiliyyəti  аrtır.  Beləliкlə,  хlоridli 
məhlullаrdа  ən    yахşı  səpələnmə  qаbiliyyəti  i
к
  =  0.8  А/dm
2
,  T=323К  оlduqdа  əldə  edilir.  Bu  zаmаn 
məhlulun səpələnmə qаbiliyyəti 45-55% оlur.    
 
XLORĠD TURġUSUNUN PARÇALANMA PROSESĠNĠN MÜXTƏLĠF 
OKSĠDLƏġDĠRĠCĠLƏRĠN ĠġTĠRAKI ĠLƏ TƏDQĠQĠ 
 
Alıyev V.N. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Tətqiqat əsas xammal mənbəyi kimi istifadə olunan xlorid turşusu bir sıra üsullarla istehsal olunur. 
Sintez  yolu  ilə  hidrogendən  və  xlordan  oda  davamlı  kontakt  zolağında 
C
0
1500
1200

 -də  ,  digər  üsul 
duru  sulfat  turşusu  ilə  zəif  qızdırmaqla  NaCl  –la  təsir  etməkdir.  Sistemdə  temperaturu 
C
0
800
700

 
qaldurmaqla yüksək çıxımla HCl almaq olar. Hidrogen xloridin  əsas alınma üsullarından biri də kimya 
sənayesində əvətetmə yolu ilə doymuş naften və aromatik karbohidrogenlərin, aldehid, spirt və ketonların 
birbaşa  xlorlaşmasıdır.  Bu  reaksiyalar  nəticəsində  milyon  tonlarla  hidrogen  xloridi  və  ya  xlorid 
turşusunun səmərəli istifadəsi tam həll olunmuşdur. Odur ki, bu məhsul sənayedə ikinci dərəcəli məhsul 
kimi  istifadə  olunur.  Elmi dövri  ədəbiyyatların  təhlili  göstəriri  ki,  hazırda il  ərzində  dünyada  xlora  olan 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
176 
tələbat 25 milyon tondan çoxdur. Sənayedə istehsal olunan molekulyar xlor lazımi təlabatı ödəmir.Odur 
ki,müxtəlif qatılıqlı xloid turşusundan istifadə edərək molekulyar xlorun  alınması istiqamətində aparılan 
hər bir tədqiqat müəyyən maraq doğurduğundan  müxtəlif oksidləşdiricilərdən (6-18%-li NaCl) 8-35%-li 
HCl-dan  1-5%-li  KClO
3
-dan  istifadə  olunmuşdur.  Nəzərdə  tutulan  təcrübələr  laboratoriya  qurğusunda 
yerinə  yetirilmişdir.  Bu  məqsədlə  mexaniki  qarışdırıcı,  termometr,  xüsusi  hazırlanmış  damcı  qıfı  və 
qazdaşıyıcı  ilə  təhciz  olunmuş  oda  davamlı  kolbadan  istifadə  olunmuşdur.  Aparılan  tədqiqatlarda 
temperaturu  NaClO-  un,  HCl-un,  KClO
3
-un  qatılığı  ilə  reagentlərin  molyar  nisbətlərinin  məhsulun 
çıxımına  təsiri  öyrənilmişdir.  Alınan  nəticələr  cədvəldə  verilmişdir. 
C
0
25
-də  xlorun  çıxımına 
NaOCl:HCl molyar nisbətinin təsiri: 
Cədvəl 1 
Təcrübələr 
Na- hipoxlorit 
Xlorid turşusu 
Mol nisbət  
NaOCl:HCl 
 
Xlorun çıxımı 
 
% 
q 
% 
q 
1 
18,0 
115,0 
35,0 
28,9 
1,0:1,0 
46,4 
2 
18,0 
115,0 
35,0 
36,5 
1,0:1,2 
52,2 
3 
18,0 
115,0 
35,0 
40,5 
1,0:1,4 
63,4 
4 
18,0 
115,0 
35,0 
46,3 
1,0:1,6 
79,4 
5 
18,0 
115,0 
35,0 
52,2 
1,0:1,8 
80,3 
 
1 saylı cədvəldən göründüyü kimi  NaOCl:KCl = 1,0:1,8 V
NaClO
=15ml/saat 
Oksidləşdirici reagent kimi KClO
3
- ın sulu məhlulundan istifadə etdikdə xlorun çıxımına KClO
3
:HCl mol 
nisbətinin təsiri 2 saylı cədvəldə verilmişdir. 
                                   Cədvəl 2  
Təcrübələr 
KClO
3
 q 
HCl q 
HCl % 
KClO
3
:HCl 
Xlorun 
çıxımı 
 
1 
9,4 
197,0 
10,0 
1,0:7,0 
46,7 
 
2 
9,4 
131,3 
15,0 
1,0:7,0 
55,4 
t=40
0
C 
3 
9,4 
98,5 
20,0 
1,0:7,0 
67,3 
V
HCl
=15ml/saat 
4 
9,4 
78,8 
25,0 
1,0:7,0 
78,9 
Optimal şəraitdə 
5 
9,4 
65,7 
30,0 
1,0:7,0 
84,8 
Xlorun çıxımı 
6 
9,4 
56,3 
35,0 
1,0:7,0 
91,0 
91% 
 
 
 
HĠDROKSĠLAMMONĠUM ĠONU – TĠTAN (III) - XLORĠD – 1,3 BUTADĠEN ƏLAQƏSĠ 
REAKSĠYASININ ÖYRƏNĠLMƏSĠ 
 
Davudova X.E. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Məlumdur  ki,turş  mühitdə  hidroksilammonium  ionu  dəyişkən  metal  ionları  təsiri  ilə  ammonyaka 
qədər reduksiya olunur. Təcrübi yolla müəyyən edilmişdir ki, hidroksilammonium ionu titan (III) xloridlə 
1:2 molyar nisbətdə qarşılıqlı təsirdə olduqda hidroksilammonium ionunun ammonyaka qədər reduksiya 
olunma reaksiyası, aralıq məhsul kimi amin (NH
2
) radikalının alınması mərhələsində keçir. Titan (III) – 
xloridin  peroksid  birləşmələri  ilə  reaksiyasını  nəzərə  almaqla,  hidroksilammonium  ionu  ilə  titan  (III)  – 
xloridin reaksiyası aşağıdakı tənliklə ifadə oluna bilər.  
(1)
 
 
(2)
 
    
 
(3)
 
     
 
Bu  əlaqəli  sistemə  1,3-  butadien  əlavə  etdikdə  birinci  tənlik  üzrə  əmələ  gələn  amin  radikalı  1,3- 
butadienin vinil qrupuna  birləşməsi nəticəsində 2 – ci və 3 – cü tənlik  üzrə gedə biləcək reaksiyaların 
gedişi dayanır. 

---