Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
11 
edir. Belə ki, geniş temperatur intervalında maddənin daxilində baş verə biləcək istənilən dəyişiklik istilik 
parametrlərinin  temperatur  asılılığında    daha  dəqiq  üzə  çıxarılır.  İstilik  parametrlərinin  eksperimental 
qiymətləri həmçinin bir sıra nəzəri və empirik düsturların yoxlanmasına imkan verir.  
Bu işdə 
2
 
 
Se
Ga
Tl
birləşməsinin istidən  genişlənmə  əmsalının 
)
(

 və  sabit  təzyiqdə  xüsusi  istilik 
tutumunun 
)
(
P
C
 qiymətləri  əsasında  sabit  təzyiqdə  və  sabit  həcmdə  xüsusi  istilik  tutumlarının  fərqinin 
)
(
V
P
C
C

 hesablanması və xüsusi istilik tutumları fərqinin hesablanmasına dair  termodinamik  düsturla  
empirik  düsturun  müqayisəli  araşdırılması  aparılmışdır. 
 
)
(
V
P
C
C

fərqi 
(1)
        
          
9
2
T
V
P
VT
C
C




 termodinamik 
düsturla 
və 
)
2
(
   
          
0214
,
0
2
p
V
P
C
T
T
C
C



 Nernst–Lindeman 
tərəfindən 
verilmiş 
empirik 
düsturla 
hesablanmışdır.  Bu  ifadələrdə 

-  istidən  xətti  genişlənmə  əmsalı, 

P
C
sabit  təzyiqdə  xüsusi  istilik 
tutumu, 

T

izotermik sıxılma əmsalı, 

T
 mütləq temperatur, T
ə 
- maddənin ərimə temperaturudur. 
 
Cədvəl  
 
k
 
,
T
 
6
/
1
10
,

K

 
N
m
T
/
10
,
2
12


 
k
mol
C
C
P

/
,
 
k
C
C
V
P


C/kq
 
),
(
 
.
.
)
/(
)
(
d
T
V
P
L
N
V
P
C
C
C
C



 
(1) düsturu 
ilə 
hesablanan 
qiymətlər 
(2) düsturu 
ilə 
hesablanan 
qiymətlər 
90 
6,85 
6,47 
80,4 
2,12 
6,32 
2,98 
100 
7,67 
6,56 
81 
2,69 
8,25 
3,06 
120 
8,31 
6,65 
82,5 
3,34 
10,96 
3,2 
140 
7,64 
6,70 
83,4 
4,94 
13,99 
2,8 
160 
7,85 
6,72 
84,7 
5,61 
15,86 
2,8 
180 
8,35 
6,77 
85,1 
6,52 
18,48 
2,8 
200 
10,23 
6,81 
85,4 
8,15 
20,43 
2,5 
250 
10,57 
6,89 
86,4 
10,25 
24,75 
2,4 
300 
11,37 
6,98 
86,7 
12,97 
28,35 
2,2 
2
 
 
Se
Ga
TL
-  birləşməsi  üçün  istidən  genişlənmə  əmsalının  və  izotermik  sıxılma  əmsalının 
eksperimental qiymətləri, eləcə də, (1) və (2) düsturları  əsasında hesablanmış xüsusi istilik tutumlarının  
fərqi  cədvəldə  verilmişdir. 
 
İstidən genişlənmə və izotermik sıxılma əmsallarının ölçülməsi zamanı təcrübənin nisbi xətası 0,5 
%  təşkil  edir.  Cədvəldə  həmçinin  sabit  təzyiqdə  xüsusi  istilik  tutumunun  ədəbiyyatdan  mövcud  olan 
qiymətləri  verilmişdir.  Cədvəldə  (2)  düsturu  ilə  hesablanmış  qiymətlərin  (1)  düsturu  ilə  hesablanmış 
qiymətlərə olan nisbəti də verilmişdir. 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  Tl  Ga  Se
2
  birləşməsi  üçün  istidən  genişlənmə  əmsalı 
)
(

 və  xüsusi 
istilik  tutumu  (C
p
)–nin  temperatur  asılılıqlarının  xarakteri  eynidir.  Xüsusi  istilik  tutumları  arasında 
yaranan  fərqin  Nernst-Lindeman  düsturu  ilə  hesablanmış  qiymətləri,  termodinamik  düstur  əsasında 
hesablanmış qiymətlərdən təqribən 3 dəfə artıq olur. Bu cür fərqlənmə onunla əsaslandırıla bilər ki, (2) 
düsturu çıxarılan zaman 
p
C
a 
3


-  götürülmüş (a  - sabit ədəd olub mol/kal.  – vahidi ilə təyin olunur), 
eyni zamanda həmin düstur Al, Cu, Ag, Pb, NaCl, KCl – kimi  izotrop  və kubik quruluşda  kristallaşan 
maddələr  üçün  çıxarılmışdır.  Bu  düsturdan  anizotrop  yarımkeçirici  birləşmələr  üçün  istifadə  edildikdə 
müəyyən düzəliş etməyə ehtiyac duyulur.  
 
 
 
 
 
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
12 
QEYRĠ –BĠRCĠNSLĠ  ġƏBƏKƏDƏ GƏRGĠNLĠYĠN QEYRĠ-SƏLĠS  
TƏNZĠMLƏNMƏSĠ ALQORĠTMĠ 
 
Xələfov S.Ə. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Hal-hazırda  gərginliyin  qeyri–səlis  tənzimlənməsinin  ümumi  prinsiplərinin  əsasını  qeyri-səlis 
Sugeno alqoritmi qoymuşdur. 
Sugeno alqoritmi praktiki tətbiqinə görə ikinci yerdədir.  
Öz vaxtında Sugeno və Takagi aşağıdakı formada qaydalar yığımından istifadə etmişlər (məsələn, 
iki qayda üçün). 
Q
1
 :  Əgər   x   A
1
 –dirsə və    y      B
1
 –dirsə onda, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Z
1
=a
1
x+b
1
y 
Q
1
 :  Əgər   x  A
1
 –dirsə və  y   B
2
 –dirsə onda,   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Z
2
=a
2
x+b
2
y 
Alqoritmi çox dəqiqliklə izah edək. 
1.
 
Birinci mərhələ – Mamdani alqoritmdəki kimi, qeyri –səlisliyə gətirilməsi. 
2.
 
İkinci mərhələdə 
)
(
0
1
1
x
A


Λ B
1
(y
0
),  
2

=A
2
(x
0
)  Λ B
2
(y) və fərdi çıxış qaydaları: 
0
1
0
1
1
y
b
x
a
Z



, 
0
2
0
2
2
y
b
x
a
Z



 
3.
 
Üçüncü mərhələdə çıxarış dəyişəninin dəqiq qiyməti təyin olunur: 
2
1
2
2
1
1
0
a
a
z
a
z
a
Z





 
Göstərilən 1-ci tərtibli Sugeno alqoritminə aiddir. Eyni qaydada 1,2,..n tərtibli Sugeno 
alqoritmlərinə misal gətirmək olar. Əgər qaydalar aşağıdakı kimi yazılarsa,  
Q
1
 :  Əgər   x    A
1
 –dirsə və  y   B
1
 –dirsə, onda,   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Z
1
=C
1
 
Q
1
 :  Əgər   x A
2
 –dirsə və  y   B
2
 –dirsə, onda, 
 
 
 
 
 
 
                                                    Z
2
=C
2
 
Onda  deyilir  ki,  ―0‖  tərtibli  Sugeno  alqoritmi  verilmişdir.  Sugeno  alqoritmlə  idarə  olunan  qeyri-
səlis  kontroller  üçün  giriş  dəyişənləri  kimi  iki  dəyişəndən  istifadə  olunmuşdur:  istehlak  olunan  gücün 
qiyməti  (mütləq  qiymət)  və  güc  əmsalı  (cos

).  Kontrollerin  çıxışından  şəbəkənin  minimum  itkilərinə 
müvafiq olan, Ans dönmə bucağı götürülür. 
 
SĠLĠSĠUM  ƏSASINDA  HAZIRLANMIġ  ġOTTKĠ  DĠODLARININ   
ELEKTROFĠZĠKĠ XASSƏLƏRĠNƏ  MÜXTƏLĠF  METALLĠK  TƏBƏQƏNĠN  
MĠKROSTRUKTURUNUN  TƏSĠRĠ 
 
Əliyeva F.R. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Mikroelektronikada  və  elektron  texnikasında  Şottki  diodlarından  (ŞD)  və  metal  yarımkeçirici 
kontaktlı  qurğulardan  geniş  istifadə  olunur  [1-4].  Keçən  əsrin  70-ci  illərindən  başlayaraq  metallar  və 
yarımkeçiricilər  arasındakı  sərhəd  tamamilə  götürülməklə  yanaşı  bunların  hər  ikisinin  unikal 
xassələrindən  istifadə  olunurdu.Ayırıcı  sərhəddin  xüsusiyyətləri  bir  çox  faktorlardan:  ölçülərdən, 
nizamlılıqdan,  kimyəvi  reaksiyaların  əmələ  gəlməsindən  və  kinetik  proseslərin  getmə 
xarakteristikalarından asılıdır. Sadalanan faktorlar içərisində əsas yeri ayırıcı sərhəddin bircinsliyi tutur. 
Ona görə ki,elektron qurğuların keyfiyyəti və davamlılığı bu faktordan asılıdır. Ayırıcı sərhəddə bircinslik 
problemini həll etməkdən ötrü götürülən maddə ya amorf ya da monokristallik olmalıdır. Monokristallik 

---