Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
19 
istilik  tutumu 
)
(
p
C
tapılır.  Maddənin  termodinamikasını  ətraflı  öyrənmək  üçün  mövcud  nəzəri 
modellərdə maddənin sabit həcmdə xüsusi istilik tutumundan 
)
(
V
C
istifadə edilir.  
V
C
-nin qiyməti  
                                    
T
ae
VT
V
C
P
C
2
9



                                                                       (1) 
termodinamik münasibətindən hesablanır [1]. Burada 

-xətti genişlənmə əmsalı, 
V
-molyar həcm, æ
T
 –
izotermik  sıxılma  əmsalı  və 
T
-    temperaturdur.  Çox  zaman   

 və      æ
T 
–nin  eksperimental  qiymətləri 
olmur.Bu zaman  
V
C
-nin qiymətləri  
....
2
0214
.
0
P
C
T
T
V
C
P
C




                                                         (2) 
Nernst-Lindeman  düsturu  vasitəsilə  hesablanır  [2].  (1)  düsturundan  (2)  düsturuna  keçid  zamanı 
P
aC


3
 ifadəsindən istifadə edilmişdir. Burada a-sabit vuruq olub (mol/kal)-vahidi ilə təyin olunur.  
Bu  işdə  Tlse-birləşməsi  üçün 
p
C -nin  eksperimental  qiymətləri  əsasında  (3)  düsturunun  necə 
ödənməsi  və  a-  əmsalının  qiymətləri  müəyyən  edilmişdir. 

 və 
p
C
-nin  qiymətləri  ədəbiyyatdan 
götürülmüşdür [3,4]. Müxtəlif temperaturlarda 

, 
p
C  və a -nın qiymətləri cədvəldə verilmişdir. 
                                                                           Cədvəl 
T, K 

,10
-6
1/K 
p
C
, C/mol·K 
a, 10
-6
 mol/C 
100 
9.67 
149.2 
4.9 
140 
10.64 
161.4 
5.2 
200 
10.79 
170.5 
5.2 
250 
10.92 
172.3 
5.2 
300 
10.94 
176.5 
5.3 
 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  (3)  düsturu  yaxşı  ödənir.  Başqa  sözlə  müəyyən  bir  maddə  üçün  istidən 
genişlənmə əmsalının eksperimental qiymətləri məlum olarsa, həmin  maddə üçün sabit təzyiqdə xüsusi 
istilik  tutumunun  qiymətini  təyin  etmək  olur.  Tlse    maddəsi  üçün  (3)  düsturuna  daxil  olan  a-əmsalının 
qiyməti təqribən 5∙10
6
 mol/C tərtibdə olur. Hesablamalar göstərir ki, Tlse birləşməsi üçün  

 və 
p
C  -nin 
temperatur  asılılıqlarının  xarakteri  eyni  olur.  Bu  bir  daha  göstərir  ki,  hər  iki  parametrin  qiyməti  kristal 
qəfəsində atomların qeyri-harmoniklik dərəcəsindən asılıdır. Alınan nəticədə a-nın nisbətən sabit qalması 
göstərir ki, (
p
C -
V
C ) fərqini hesablamaq üçün (2) Nernst-Lindeman düsturundan istifadə etmək olar. Bu 
işdə  həm  (1),  həm  də  (2)  düsturları  əsasında  Tlse  birləşməsi  üçün     
)
(
V
P
C
C

fərqi  hesablanmışdır. 
Hesablamaların  nəticəsi  göstərmişdir  ki,  bütün  temperatur  intervallarında  Nernst-Lindeman  düsturu 
əsasında  hesablanmış  qiymətlər,  termodinamik  düstur  əsasında  hesablanmış  qiymətlərdən  təxminən  5 
dəfə  böyük  olur.  Bu  fərq  temperaturun  artması  ilə  bir  qədər  də  çoxalır.  Bu  cür  fərqlənməni    Nernst-
Lindeman  düsturuna  daxil  olan  0.0214  əmsalının  qiymətində  axtarmaq  olar.  Belə  ki,  Nernst-Lindeman 
düsturunun çıxarılışı zamanı əsasən Cu, Al, Ag, Pb, NaCl, KCl- kimi kubik quruluşda kristallaşan izotrop 
maddələrdən istifadə edilmişdir. Deməli bu mürəkkəb anizotrop yarımkeçiricilər üçün Nernst-Lindeman 
düsturundan istifadə etdikdə daha çox kənara çıxma alınır.  
 
RENTGENOQRAFĠK  ÜSULLA 2,2,6,6 – TETRAMETĠLPĠPERĠDĠN – 1 -  ĠMĠNOKSĠL – 4 – 
 (N-2-OKSĠ-1-NAFTALDEHĠDĠMĠN) 
2
2
25
20
O
N
H
C
 ÜZVÜ PARAMAQNĠT  LĠQANDĠNĠN  
KRĠSTALLĠK VƏ MOLEKULYAR QURULUġUNUN TƏDQĠQĠ 
 
Əliyeva T.İ.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
  
Stabil  iminoksil  radikalları  və  onların  kompleksləri  son  zamanlarda  müxtəlif  tətbiqi  məsələlərdə 
geniş  istifadə  edilir.  Karbohidrogenlərin  oksidləşməsinin  homogen  katalitik  reaksiyalarında,  dəyişən 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
20 
elektron  qarşılıqlı  əlaqəsinin  öyrənilməsində,  üzvi  kimyada  kimyəvi  reaksiyanın  kinetikasının  və 
mexanizminin  öyrənilməsində  həm  akseptor,  həm  aktiv  radikalların  hesablayıcısı,  həm  də  tədqiqatın  
vasitəsi kimi istifadə edilir. Bundan başqa polimerlərin fiziki kimyasında, molekulyar biologiyada onlar, 
paramaqnit zond və  spin göstəricisi kimi istifadə olunur.  
Bu  baxımdan  paramaqnit  iminoksil  radikalı  və  onların  keçid  metalları  olan  kompleks 
birləşmələrinin  rentgen  quruluş  tədqiqinin  aparılması  məqsəd  yönümlüdür.  Belə  üzvi  birləşmələrin 
tərkibinə bir cütləşməmiş  elektron                     birləşmə qrupu daxildir ki, buna da iminoksil radikalı 
deyilir.  Bir  cütləşməmiş  elektron  birləşmə  qrupu  olan  bu  cür  radikallardan  bir  neçəsinin    quruluşu 
öyrənilmişdir.  Lakin  mürəkkəb  quruluşlu  beş  və  altı  üzvlü  paramaqnit    liqandı  və  onun  kompleks 
birləşmələri  birinci  dəfə  olaraq  AMEA-nın  müxbir  üzvü    k.e.d.,  professor  Ə.Ə.Məcidov  və  onun 
əməkdaşları  tərəfindən  sintez  olunmuşdur.  Hal-hazırda  isə  bu  birləşmələrin  kristallik  və  molekulyar 
quruluşu öyrənilməkdədir.  
Bu birləşmələr üzərində rentgen quruluş tədqiqinin aparılmasında əsas məqsəd: 
1.  İminoksil  radikalında  oksigenin  funksiyası  izah  olunmamış  qalır.  Belə  ki,  məlum  deyildir  ki, 
hansı  yolla  elektron  dəyişmə  qarşılıqlı  əlaqəsi    yaranır.  Başqa  sözlə  bu  dəyişmə  metalla-metal  tipdə, 
yaxud  metalla  azot  turşusu  radikalı  tipində  və  yaxud  azot  turşusu  radikalı  ilə  azot  turşusu  radikalı 
tipindədirmi.  Bu  cür  məsələləri  həll  etmək,  ancaq  kristallik  və  molekulyar  quruluşu  öyrəndikdən  sonra 
mümkündür. 
2. Üzvü birləşmə özünü liqand kimi apardıqda iminoksil  radikalının həndəsəsi  necə dəyişir.  
Bu  deyilənləri  nəzərə  2,2,6,6  –  tetrametilpiperidin  -  1  –  iminoksil  –  4  –  (N  –  2  –  oksi  –  1  – 
naftaldehidimin) 
2
2
25
20
O
N
H
C
 üzvü  paramaqmit  liqandı  üzərində  rentgenoqrafik  tədqiqat    işi 
aparılmışdır.  
 
 
 
 
 
 
 
Bunun  üçün  birinci  növbədə  mikroskop  altında  (0,2x0,2x0,8)mm  ölçülü  monokristal  seçilmiş  və 
qaniometrik  başlığa  bərkidilir.  Tərs  fəza  rentgen  kamerasından  istifadə  edərək  Laue  üsulu  ilə  alınmış 
laueqrammalara  əsasən  birləşmənin  monokristal  olması  və  oxların  istiqaməti  müəyyən  edilir.  Bu  oxlar 
istiqamətində  rəqsetmə  üsulu  ilə  rentgenoqrammalar  (rəqsetmə  üsulu  ilə  alındığına  görə  buna 
rəqsoqramma da deyilir) alınır.  
Beləliklə,  2,2,6,6–tetrametilpiperidin–1–iminoksil–4–(N-2-oksi-1-naftaldehidimin) 
2
2
25
20
O
N
H
C
 
altı  üzvlü  heterotsikilli    paramaqnit  liqandın  təcrübədən  alınmış  rəqsoqrammalara  əsasən  qəfəs 
parametrləri müəyyən edilmişdir. Müəyyən olundu ki, tünd-qırmızı kristal rombik sinqoniyaya malik olub 
elementar qəfəs parametrləri belədir: 
;
 
51
,
13
  

A
a

     
;
 
90
0






       
;
3658
3

A
V

 
;
08
,
14
   

A
b

     
;
10
325
3
mol
k q
M



   
;
10
211
,
1
3
3
m
kq



 
;
 
23
,
19
    
A
C

   
8

Z
. 
Bu parametrlərin müəyyən edilməsində əsasən laneqrammalardan, rəqsoqrammalardan və tərs qəfəs 
foto açılışlardan istifadə edilmişdir.  
Tədqiqat  nəticəsində 
2
2
25
20
O
N
H
C
 altı  üzvlü  heterotsikilli  paramaqnit  liqandın  quruluş  həndəsəsi 
də  müəyyən  olundu.  Müəyyən  olundu  ki,  altı  üzvlü  piperidin  tsiklinin  konforinasiyası  müstəvi  olmayıb 
qoltuqlu kürsü (kreslo) formasındadır. Aşkar edildi ki, molekula özü müstəvi formasında deyildir. Belə ki, 
naftalin  və  piperidin  həlqələri  C(1)C(11)N(1)C(12)  atomlarının  əmələ  gətirdiyi  müstəvi  ilə  11
0
  və  76
0
 
OH 
HC=N 
N 
0 
N 
0 

---