Abuzər Xələfov

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 20 - 
Axtarışın dolğunluğu, axtarış sisteminin əsas xarakteristikalarından biri olmaqla, sorğu-
ya cavab olaraq tapılmış sənədlər sayının, sistemin informasiya bazasında bütün relevant sə-
nədlər  sayına  nisbətidir.  Dolğunluq  əsasən  informasiya  toplayan  və  emal  edən  sistemlərin 
işindən asılı olur və aşağıdakı kimi hesablanır: 
 
   
i
i
i
R
N
D

,   
 
 
 
 
 
   (1) 
 
burada i – sorğu, D
i
 – i-ci sorğuya görə hesablanan dolğunluq, N
i
 – i-ci sorğu üçün nəti-
cə kimi təqdim olunan sənədlərin sayı, R
i
 – informasiya bazasında i-ci sorğuya relevant bütün 
sənədlərin sayıdır. 
Dəqiqlik, axtarış sistemi tərəfindən tapılmış sənədlərin sorğuya uyğunluğunu təyin edən 
xarakteristikadır və aşağıdakı formada hesablanır: 
 
 
 
i
i
i
S
C
Dq

,       
 
 
 
    
 
  (2) 
 
burada i – sorğu, 
i
Dq
 – i-ci sorğuya görə hesablanan dəqiqlik, 
i
C
 – i-ci sorğuya görə sis-
temin verdiyi relevant sənədlərin sayı, 
i
S  – i-ci sorğuya görə sistemin verdiyi bütün sənədlə-
rin sayıdır. 
Axtarışın dolğunluğunu artıran üsulları, istifadəçinin tələbi ilə tətbiq etmək daha məqsə-
dəuyğundur. Axtarışın dolğunluğunu artırma üsulları, informasiya massivindəki  sənədlə  isti-
fadəçi sorğusunun terminlərinin müqayisəsində əlavə imkanlar yaradır. Sorğuda olan termin-
lər  axtarış  zamanı  dəyişdirilir  və  massivdəki  sənədlərlə  müqayisə  davam  edir.  Bununla  da, 
sorğunun  terminlər  çoxluğu  lazım  olan  səviyyədə  genişləndirilir.  Öz  növbəsində,  sorğunun 
terminlər çoxluğunun genişləndirilməsi üçün sinonimlər lüğətindən, ontologiyadan, assosiativ 
axtarış, ehtimallı indeksləmə üsullarından istifadə olunur. 
Sinonimlər  lüğəti  çoxlu  sayda  sinonim  və  ya  ekvivalentlik  siniflərindən  ibarət  olurlar. 
Hər bir sinif isə eyni və ya yaxın mənalı obyektə, hadisəyə aid olan sinonimlərdən, terminlər-
dən ibarət olur. 
Axtarış prosesində belə siniflərdən istifadə zamanı sorğuda olan bir terminin sinonim si-
niflərinin identifikatoru ilə dəyişdirilməsi həyata keçirilir. Bu da faktiki olaraq, axtarış zamanı 
bir termin əvəzinə, onun bağlandığı sinifdəki terminlər çoxluğu ilə işləmək imkanı verir. 
Ontologiyadan  istifadə  etməklə  məzmunlu  axtarışı  uğurla  həyata  keçirmək  olar.  Son 
illər  aid  olduğu  sahənin  anlayışlarını  və  onlar  arasındakı  semantik  əlaqələri  (―tam-hissə‖, 
―ümumi-xüsusi‖, ―obyekt-xassə‖ və s.) əks etdirərək lüğət şəklində ifadə olunan ontologiyadan 
istifadə etməklə bir neçə intellektual informasiya-axtarış sistemləri qurulmuşdur [2, s. 66].  
Ontoloji  lüğətin  yerinə  yetirdiyi  funksiyalar  sənəd-yönlü  axtarış  sistemlərində  çoxdan 
tətbiq olunan tezaurusa çox yaxındır. Ontologiya müəyyən mənada semantikaya və praqman-

---

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 21 – 
 
tikaya, tezaurus isə leksikaya söykənir. Ontologiya ilə tezaurusun funksional oxşarlığına bax-
mayaraq, onların tətbiq olunacaqları sahədən və yaradılma məqsədlərindən asılı olaraq qurul-
malarında fərqlər var [2, s. 66]. 
Ontologiya informasiya  sistemlərində  sənədlərin semantik  indeksləşdirilməsində istifa-
də  olunan  metaverilənlərin  sistemləşdirilməsi  üçün  tətbiq  olunur.  Ənənəvi  olaraq  ―verilənlər 
haqqında verilənlər‖ kimi təyin olunan metaverilənlərlə informasiya resursları təsvir olunur və 
onların axtarışı aparılır [2, s. 65]. 
Assosiativ sözlərdən istifadə etməklə də terminlər çoxluğunu genişləndirmək mümkün-
dür. Sorğunun hər termini və massivdəki hər sənəd üçün ilkin terminlə əlaqəsi olan (assosia-
tivliyi olan) əlavə terminlər dəsti yaradılır. Terminlərin assosiativlik dərəcəsini düzgün müəy-
yənləşdirmək  üçün  indeksləşdirmənin  statistik  üsulundan  istifadə  edilir.  Statistik  üsula  görə 
terminlər çoxluğu üçün assosiativlik massivi yaradılır: 
n
m
ij
a
A


}
{
. Bu massivin hər bir ele-
menti müvafiq sətir və sütunda yerləşən terminlərin assosiativlik qiymətini göstərir. 
i və j terminlərinin assosiativlik əmsalı, bu terminlərin massivdəki sənədlərdə rast gəlmə 
tezliklərinin hasillərinin cəmi şəklində hesablanır: 
 
 
 




n
k
jk
ik
ij
f
f
a
1
.                   
 
 
 
(3) 
Burada, 
ij
a
 – i və  j  terminlərinin assosiativlik əmsalı, 
ik
f
 – i terminin k sənədində rast 
gəlinmə tezliyi, n massivdəki elementlərin sayıdır. 
Terminlərin assosiativlik əmsalı üçün sərhəd qiymət kimi 

 seçilir. Əgər 


ij
f
 olarsa, 
onda 
i
 termini ilə j  termini assosiativ terminlər hesab edilir. 
Ehtimallı  indeksləmə  üsulunda  isə  müəyyən  terminlərin  sənədlərdə  olub-olmadığı  ay-
dınlaşdırılır.  Sonra,  bu  münasibətlərin  əsasında  sənədlər  müvafiq  tematik  siniflərə  bölünür. 
Yəni, sənədlər müvafiq mövzuya aid olan terminlərdən ibarət sinifə aid edilir [1, s. 58]. 
Axtarışın səmərəliliyini artırmaq üçün onun dəqiqlik əmsalının yüksəldilməsi lazımdır. 
Axtarışın dəqiqlik əmsalının yüksək olması, relevant sənədlər içindən  yararlı olanların seçil-
məsi,  yəni,  daha  çox  relevant  olanların  saxlanılması  üçün  zəruridir.  Axtarışın  digər  xassəsi 
olan dolğunluq isə axtarış şərtlərinin genişləndirilməsi hesabına artırılır. Bu zaman əks mütə-
nasib olan dəqiqlik xassəsinin qiyməti azalmış olur. Axtarışın səmərəliliyini artırmaq üçün bu 
iki xassənin münasib nisbəti təyin edilməlidir. Daha yaxşı olar ki, onların nisbətində optimal-
lıq müəyyən edilsin. Bu isə birbaşa informasiya axtarışının intellektuallığını yüksək dərəcədə 
təmin etməklə yanaşı, həm də vaxta və vəsaitə qənaət edilməsinə, bununla da informasiyanın 
maksimim fayda gətirməsinə və səmərəli işləməsinə səbəb olur.  
İnformasiya axtarışının intellekuallaşdırılmasının məqsədi istifadəçi ilə axtarış sistemi-
nin rahat, sadə ünsiyyətinin təşkil olunması və bununla da, axtarışın nəticələrinin istifadəçinin 
istəyinə yaxınlaşdırılmasıdır. 
Beləliklə, beşinci informasiya inqilabı dövründə elmin informasiya ilə təmin edilməsin-
də İnternetin rolunu və bu informasiyanın əldə edilmə mexanizmlərini qısaca da olsa nəzərdən 
keçirdik. Söz yox ki, gələcək tədqiqatlarda bu mövzu daha ətraflı işlənəcək və konkret situasi-

---