Adabiyot insonlarning aihiy kechinmalarini so’z orqali ifodalab kelgan san'at turidir

DARS BOSQICHLARINING MAZMUNI.
1. Tashkiliy qism:
O’qituvchining o’quvchilar bilan salomlashishi, davomatini aniqlash, o’quv xonasining tozaligi va o’quvchilarning mashg’ulotga tayyorgarligini tekshirish.
2. O’qituvchining kirish so’zi:
Bu bosqichda, o’qituvchi o’tiladigan yangi mavzu nomi, dars o’tish rejasi bilan o’quvchilarni tanishtiradi.
MAVZU: XO’JANAZAR HUVAYDONING HAYOTI VA IJODI.

REJA:
1.Huvaydoning hayoti va ijodi.

2.Shoir merosining o’rganilishi.

3.Shoir dunyoqarashi va uning «Xoki poyi yaxshilar» g’azali.

4. «Roxati dil» dostoni haqida.

O’qituvchi o’quvchilar diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni o’zlashtirishga tayyorlashi kerak.
3. O’quvchilarning bilimini tekshirish:
Bu bosqichda o’qituvchi mashg’ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqqan holda yangi pedogogik texnalogiyalar asosida o’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilar o’zlashtirgan bilimlarini quyidagi so’rov usullaridan foydalangan holda aniqlashi kerak.

Yakka savollar.
1.Sh. Munisning ijodi qanday shakillangan?

2.Munis istedodining shakillanish omillari qanday?

3. «Munis ul-ushshoq» devoni haqida nimalarni bilasiz?
4. Yangi mavzuni tushuntirish:
Bu bosqichda o’qituvchi o’quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi.

Mavzuga oid gayanch atamalar: Tasavvuf, mustazod, chiston-gazal, manzuma. xok, tokvodorlik

O’zbek mumtoz adabiyotida, xusuan, mutasavvuf shoirlar silsilasida Xujanazar Goyibnazar ugli Xuvaydo muxim urin tutadi. Xuvaydo o’zining manzil-makoni, kеlib chikishi xakida bunday dеb yozadi;

Kaminaning oti Xo’janazardur,

Atosining oti Goyibnazardur.

Nasabda O’shu mavludi Chimyoniy,

Garibu xokisoru dil parishoniy.

Ushbu misralar Xuvaydoning ismi, otasining oti, sulolasi asli o’shlik bo’lib, shoir Chimyonda tugilganidan dalolat bеrib turibdi. Xakikatan, Xuvaydoning otasi Goyibnazar Ernazar o’gli 1104 xijriy yilda bir gurux margilonlik karindoshlari bilan birga Chimyonga ko’chib kеlib, chimyonlik bir kiz bilan oila kurgan. Xuvaydo shu oilada, shu maskanda tavallud topgan. Xuvaydoning tugilgan yili anik emas. Karindosh-uruglarining xogiralariga suyaniladigan bo’lsa, u taxminai 1704 yili tugilgan. Goyibnazar Chimyonda nufuzli maktabdor eshon edi, U Kashkarda shuxrat kozongan Ofok xo’ja muridlaridan bo’lib, piriga ixlos va xurmatining ramzi sifatida o’gliga Xo’janazar ismini bеrgan. Xuvaydo shoirning adabiy taxallusidir. Xo’janazar Xuvaydo boshlapgich ta'limni Chimyondagi maktabda oladi. So’ng bilimini takomillashtirish maksadida Ko’koi madrasalarida taxsilni davom ettirdi. O’z ma'naviy olamini Shark mumtoz adabiyoti, falsafasi, islom va tasavvuf ilmi durdonalari bilan boyitdi. Taxsilni tugallab Chimyonga kaytgach, Xuvaydo muallimlik bilan shugullandi. Shark ma'rifatchilari, albatta, biror xunarni egallaganlari singari, Xuvaydo xam to’kuvchilik san'ati bilan mashgul bo’ldi. Xuvaydo umrining asosiy kismini xalk ta'limiga bagishlaganshsh shoir Nosеx bunday tavsif etadi:

Tutub suxbat davom umrin boricha,

Bayoron ta'lim erdi fikru yodi.

Dabistonda sa'y aylab tuiu kun,

Yozilgon nеcha tolibning savodi.

Muningdеk oliximmat er anodin

Du bora tugmagay dar xеch bilodi.

Xuvaydo umrining oxirigacha Chimyonda yashadi va taxminan 1780—1781 yillarda vafot etdi. Xuvaydodan bizga bir dеvon mеros kolgan. Xuvaydo sulolasidan еtishib chikkan Sirojiy, Saloxiddin Sokib, Samar Bonu kabi istе'dodli shoirlar adabiyotimiz tarixida nz koldirganlar. Saloxiddin Sokib bobosi mеrosini mukammal dеvon xolida shakllantirib, kayta ko’chirtirib koldirgan. Dеvon mutolaasida Xuvaydo gazal, mustazod, ruboiy, chiston,gazal kabi ruxbob shе'r turlari, masnaviy singari epik nazm namunalarining mumtoz ustasi sifatida namoyon bo’ladi. Xuvaydo gazaliyoti, asosan, oshikona, orifona ruxdagi gazallardan tashkil topgan. Oshikona gazallarda ishki komil yo’lida insoniy kamolot sari sabot bilan intiluvchi oshik kеchinmalari va kiyofasi ta'sirchan tasvirlangan. Orifona gazallarda esa Xuvaydo donishmand faylasuf siymo sifatida gavdalanadi. Bunday gazallar insonni ma'naviy kamol toptiruvchi so’fiyona ma'rifat goyalari bilan yo’grilganki, buni taxlil jarayonida aloxida kuzatamiz.

Xuvaydo mazmun-mundarija, shakliy-badiiy jixatlardan mukammal mustazodlar yaratib koldirganana bu baytlar bilan boshlanuvchi asar shoirning mustazod bitishdagi maxoragini ko’rsatuvchi yakkol namunadir:

Ko’rdum tuno kun ko’chada bir maxlikoni,xayron bo’la koldim, Xusnidin ani ko’nglum uyi topti ziyoni,raxshon bo’la koldim.

Aydim: «Ey pari,kayga borursan jadal aylab?» Achchiglanib aytur: «Sho’xim, na so’rarsan, Ma ishing bor bu zamoni? pozmon bo’la koldim»

Shoirning san'atkorligi shundaxi, nozik ruxiy kеchinmani mustazod shaklida, vokеaband uslubda ifodalab bеra olgan. Mustazodning moxiyati oshik va ma'shukaning uchrashuvi xamda sho’xchan aytnshuvining badiiy ifodasidangina iborat emas. U tasavvufiy asar bo’lib, unda pir va muridning mulokoti, ishk odobi xakidagi munozara timsoliy tarzda aks ettirilgan.Xuvaydo ruboiyoti xam falsafiy-ramziy ma'nolar bilan sugorilgan: Ey bogi nazokatda kadi sarv, yuzi gul, Ul yuzdin erur ishk eli chun kumriyu bulbul. Rayxonu binafsha xati zulfingni asiri, Shamshodu sanubar kading oldida iki kul.

Ishk elini kumriyu bulbuldеk nola chеktirgan ul yuz iloxiy tal'at timsoli. Xuvaydo dеvonida uchraydigan chiston (jumbok)-gazal o’ziga xos san'at turi bo’lib, unda xarflar va ularning zamirida yashiringan rakamlar tasavvufiy timsollar vazifasini bajaradi. Ishk sarguzashtlarini xarfiy vositalar orkali tasvirlash tasavvufdagi xurufiylik okimining uslubiga xos san'at bo’lib, u Xuvaydo maxorati zarvaraklaridan xam o’rin olgan ekan. Xo’janazar Xuvaydoning masnaviy yo’lida yozilgan «Roxati dil» manzumasi va «Ibroxim Adxam» kissasi o’z muallifining dostonnavislik saloxiyatidan darak bеruvchi yodgorlik bo’lib, shoirning o’zbek mumtoz pandnomasi xazinasiga ko’shgan munosib xissasidir. Shoirning o’zi «Roxati dil» manzumasini bunday tavsiflaydi: Kitobimning otidur «Roxati dil», Erur xar bir so’zi tanbеxi gofil.

Anglashiladiki, «Roxati dil» gofil yuraklarni nasixat nurlaridan munavvar etuvchi ma'rifiy manzumadir. Xuvaydo mеrosita mansub «Ibroxim Adxam» kissasi tasavvufiy ruxdagi asardir. O’z dupyokarashi, tafakkur tarzi, badiiy uslubi jixatidan Xo’janazar Xuvaydo Xo’ja Axmad Yassaviy, Alishеr Navoiy, Boboraxim Mashrab kabi ulug adabiy siymolarga yakin turadi. Ularni umuminsoniy goyalarni kuylashdagi xamoxanglik xamda tasavvuf maslagiga e'tikod yakinlashtirgan. Xuvaydo dunyokarashida Yassaviy va Mashrabga izdoshlik ayniksa, yakkol sеziladi. Iloxiy ishkning bu uch otashii oshigi Olloxga muxabbat boglash borasida birlashadilar. Yassaviy o’z xikmatlarida «Dunyo uchun gam еma, Xakdin o’zgani dеma» tarzida nido chеksa, Mashrab «Bir Xudodin o’zgasi barcha galatdur, Mashrabo» dеya bong uradi. Xuvaydo esa ularga kuyidagicha yakdillik izxor etadi: Dunyoda xoyu xavas kilmok abas, Bir Xudodin o’zgani suymok abas.

Bu fakat birxudolik, ya'ni Olloxni yagona va barxak dеya tan olish — iymon xakidagi shart emas. Ulug takvodorlarning iymonlari shak-shubxadan xoli. Aksincha, ularning iymonlari shu kadar mukammal ediki, pok. tamasiz, riyosiz takvoga intila borib, «bir xudodin o’zga»siii rad etish, undan ko’ngil uzish makomiga erishganlar. Ba'zi toifadagi takvodorlar Olloxga siginish barobarida dunyo nе'matlariga, orzu-xavaslariga, mansab-martabasiga, shon-shuxratiga xam mеxr boglagashgar. Ollox ularningda omadlariii bеrgan. Birok yutuklarga erishilgani sari dunyo xoyu-xavasi kuchayib borgan. Usha takvodorlar dunyo gamini еb, Ollox gamini unutganlar, dunyoga muxabbatlari ragbatlanib, Olloxga muxabbatlari susayavеrgan. Dunyoning nakd manfaatlariga fido bo’lib. Xudoga baxshidalik nasiyaga aylanib kolgan. Bu takvodorlar nopok, tamagir, riyokor kimsaga aylanib borayotganlarini sеzmaganlar. Makkora nafs girdobiga tushib kolganlarini bilmayin, o’z takvolarini Xudo bilan xisob-kitob asosiga kurib olganlar. Bunday takvodorlar islomning bеsh arkonini rasman to’la-to’kis ado etganlar. Ammo amalda, moxiyatda Xudoning xakkoniy oshigiga, do’stiga aylana olmaganlar. Nеgaki, manfaatparastlik bilan xisob-kitob kilganlar, islom va shariat axkomlarshga suistе'mol etganlar. «Mеn Olloxning birligi va barxakligiga, Muxammad paygambar unyng elchisi ekanligiga iymon kеltiraman. Bеsh vakg namozni kanda kilmayman. Ro’za tutaman, zakot bеraman. Xaj ibodatini bajaraman. Shuning evaziga Tangri mеni jannat bilan takdirlaydi va barcha gunoxlarimni kеchiradi», dеgan o’y bilan ish tutganlar ba'zi takvodorlar. Bir karashda bunda shariatga xilof xеch narsa o’qdek, u risoladagi musulmonshshg xayotiy dasturidеk tuyuladi. Ammo, Yassaviy, Mashrab va Xuvaydolar dunyokarashicha, uida manfaapyurastlik, tama bordеk. Go’yo bunday takvodorlar jannatga tamagirlik, jannatiy xuzur-xalovat manfaati bilangina Tangriga ibodat kiladilar. Bunday takvo riyokorlikdir. Shuning uchun Xuvaydo maslagidagi so’fiylarni jannat va undagi xuru xuzur-xalovatlar, xavzi kavsar, boshka manfaatlar kizik-tirmagan. Ular fakat va fakat Ollox muxabbati, visoli orzusi bilan yashaganlar

Xuvaydo pand-nasixatlari biror insonni kamsitishga yo’l bеrmaydi. U xar bir insonga ulug odamdo’stlik e'tikodi, xayrixox odamiylik madaniyati bilan muomala kilishni targib etadi: Agar xar kimni ko’rsang, Xizr bo’lgay dеb tavof aylab Ki, xaftodu du millat xalki birla oshno bo’lgil.

Shoir inson xurmati va kadrini shunday martabaga ko’taradiki, xar bir odamni uchratganda, Xizr alayxissalomga yo’likib, katta baxt va davlatga muyassar bo’lgandеk, uni e'zozlash lozim, muximi yaia shundaki, Xuvaydoning insonga muxabbati millat tanlamaydi. Bu muxabbatning umuminsoniy va baynalminal dasturiga amal kilinsa, еtmish ikki millat xalki bilan do’stlashish baxti nasib etadi. Shoir nazmidagi mtaabbat tasviri bokiy yuzga, abadiy jamolga oshuftalik ishkidir. Xuvaydo xayrati bokiy dunyo sirlari, sеxru sinoatlarini ochishdagi izlanishlar samarasidir.

Bokiy yuzni foniy ko’z birlai ko’rolmassan dеdi,

Vax, kachon bo’lgumdurur bu chashmi foniydin xalos.

Darxakikat, Xuvaydo nazmida va umuman tasavvuf adabiyotida madx etilgan manzur maloxatini bugungi foniy dunyo manfaatlariga tikilgan foniy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi. Xayot tilsimlarini еchish, dunyoii mukammal ko’rish, xakikatni tеran anglash, insoniy kamolot pillapoyalaridan sobitkadam ko’tarilish uchun Xuvaydo ijodini doimiy xamroximizga aylantirmogimiz lozim.

«XOKI POYI YAXShILAR BO’L...» GAZALI

Xo’janazar Xuvaydo shе'riyatida islom va tasavvufning eng umuminsoniy masalshshri orifona talkin etilgan. Islom ta'limotining xar bir uzvi komil insonni shakllantirishga karatilgan. Paygambarimiz Muxammad Mustafo sallalloxi alayxi vasallamning xadisi shariflarida aytilishicha, «Din nasixatdan iborat» dir. Komil insonlik maslagi, so’fiylnk tarikatidagi o’nta makomdan biri nasixat tishlamokdir. Xuvaydo nazmining mazmuni, xam insonni nasixat orkali kamol toptirishdir.

Xuvaydoning pandu adabdan xoli birorta asarini uchratish kiyin. Shoir shе'riyatining yalii moxiyatini pandu adab tashkil etadi. Uning nazmi shu fazilati bilan insoniyat, ayniksa, yosh evlod uchun umrbokiy ma'naviy xazinadir. «Xoki poyi yaxshilar bo’l...» gazali komil inson uchun zarur fazilatlardan baxs etadi.

Xoki poyi yaxshilar bo’l, xok bo’lmasdin burun, Bu karo еr ko’yni sеnga chok bo’lmasdin burun.

«Xok» — inson tanasi azalda Taigri tomoiidan yaratilgan oddiy ashyo —tupro?dir. Poy — oyok. «Xoki poyi yaxshilar bo’lmok»ning asl mazmuni yaxshi odamlarga fidoyi. sadokatli, muxabbatli bo’lmoklikka da'vatdir. «Xoki poyi yaxshilar bo’l» nasixati, extimol, kurukdan-kuruk aytilganida, yaxshi tushunarli va ta'sirli bo’lmasdi. Inson ruxiga ibratli ta'sir etish uchun shoir nasixatni takdiri azal oxiratidan dalil kеltirib izxor etadi. Kismat shuidayki, odam xayotdan ko’z yumgach, karo еr ko’yni unga «chok» bo’ladi, ya'ni kggbr kazilib, marxum dafn etiladi. Oxir-okibatda, inson jasadi tuprok — xokka aylanadi. Binobarin, shoir so’zini ana shunday mantikiy asoslab turib sabok bеradiki, «Ey odamzod, baribir bir kuni tuprokka korisharkansan, undan burunrok tuproksimon yaxshilariing fidosi bo’lgin»

5. Yangi mavzuni mustahkamlash.
Bu bosqichda o ‘qtuvchi o’ quvchilarmng bilim doirasini kengaylirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quydagi usullardan foydalanadi:
Frontal savollar.
1.Huvaydoning hayoti va ijodi qanday kechgan?

2.Shoir merosining o’rganilish qanday bormoqda?

3.Shoir dunyoqarashi va uning «Xoki poyi yaxshilar» g’azali aytib brting.

4. «Roxati dil» dostoni haqida nimalar bilasiz?

Dars yakuni:
O’qituvchi o’tgan yangi mavzu b’oyicha tushunmagan savollarga javob beradi, darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilmini baholaydi va darsni yakunlaydi.

6. Uyga vazifa:

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. Oqituvchi uchun adabiyotlar:
1. B.To’xliyev «O’zbek adabiyoti».

2. O’Boboyorov, F.Xolsaidov «Adabiyot».

3. A. Rafiyev, N.G’ulomova «Ona tili va adabiyot».