www.azadliqciragi.org
8
XÜLASƏ
Millətin sərvəti onun xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə deyil, onun ümumi
istehsal və ticarəti ilə ölçülür ki, bu gün biz onu ümumi daxili məhsul adlandırırıq.
Azad mübadilədə hər iki tərəf varlanır. Kimsə mübadilədən itirəcəyini gözləsəydi, ona
qoĢulmazdı. Bizim ixrac etdiklərimiz baĢqaları üçün dəyərli olduğu kimi, idxal da bizim üçün
qiymətlidir. Biz özümüzü zənginləĢdirmək üçün baĢqalarını yoxsullaĢdırmağa ehtiyac duymuruq.
Bundan baĢqa, əgər bizim müĢtərilərimiz zəngin olarsa, biz daha çox qazanarıq.
Ticarətin tənzimlənməsi qaydaları nöqsanlı qoyulub və təsirsizdir. Yerli sənaye sahələrinin
inkiĢafı vergilər, ixrac tarifləri, ixrac subsidiyaları və imtiyazlarla təhlükə altına alınıb.
Millətin istehsal qabiliyyəti onu mümkün edən əmək bölgüsündə və kapital yığımındadır.
Ġstehsal prosesini mütəxəssis əlləri ilə icra olunan çoxlu kiçik vəzifələrə bölməklə, yüksək
səmərəlilik əldə oluna bilər. Bu istehsalçılara sərmayə qoymaq üçün izafi məhsul yaradır.
Ölkənin gələcək gəliri kapital yığımının həcmindən asılıdır. Daha yaxĢı istehsal
proseslərinə yatırılan daha çox investisiya, gələcəkdə daha çox sərvət yaradacaq.
Azad ticarət və rəqabət olduğu zaman, bazar sistemi avtomatik Ģəkildə ən çox ehtiyac
duyulan tələbatların üzərinə yönəlmiĢ olur. Harada ki, məhsul məhdud miqdardadır, insanlar
onlara daha çox ödəməyə hazırdırlar. Onların təchiz olunmasında daha çox qazanc var,
beləliklə, istehsalçılar da daha çox istehsal etmək üçün daha çox kapital yatırırlar.
Məcburiyyətsiz və azad mübadiləyə əsaslanan açıq, rəqabətli bazar Ģəraitində inkiĢaf
daha sürətli gedir. Bu açıqlığı saxlamaq üçün müdafiə, ədalət və qanun normaları tələb olu-
nur. Azadlıq və Ģəxsi maraq xaosa aparmağa ehtiyac duymur, amma, əgər o, “görünməz əl”
tərəfindən idarə olunursa, qayda və uzlaĢma yaradacaq.
Qanuni baxımdan əsaslandırılmıĢ hüquqlar (monopoliyalar) hakimiyyətin gücünü öz
mənafeləri naminə azad bazar sistemini dağıtmaq üçün istifadə edir. ĠĢ adamları və
sənətkarlar rəqabəti boğmaq üçün qaydaları dəstəkləyə bilər ki, insanların xüsusi ticarət sa-
hələri ilə məĢğul olmasının qarĢısında əngəl yaratsınlar.
Vergilər qazanca uyğun müəyyənləĢdirilməli, dəqiq və ödəniĢ üçün uyğun olmalıdır.
Onlar toplanmaq üçün ucuz olmalı, biznesə mane olmamalı, elə ağır olmamalıdır ki,
hiyləgərliyə imkan yaratsın və vergi toplayanların vaxtaĢırı səfərlərini tələb etsin.
Ġnsanların baĢqalarına təbii “rəğbət” hissi (bu gün biz ona “Ģəfqət” deyirik) var. Bu,
onlara öz davranıĢlarını tənzimləmək və uyğunluğu saxlamaq imkanı verir. Bu, davranıĢ və
insan ləyaqətinin mənbəyi haqqında əxlaqi hökmlərin əsasıdır. Ġnsan təbiəti fəaliyyətdə olan
cəmiyyətin həmahəngliyinin yaradılmasına etibarlı bələdçidir, nəinki fanatikin və ya
xəyalpərəstin təkəbbürlü ağlı.
www.azadliqciragi.org
9
ADAM SMİT NƏ ÜÇÜN ÖNƏMLİDİR?
ġotland filosofu və iqtisadçısı Adam Smit indiyədək yazılmıĢ ən təsirli nəĢrlərdən biri olan
“Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” (“Xalqların sərvəti”)
(1776) kitabının
müəllifi kimi məhĢurdur. Smit insan cəmiyyətinin fəaliyyətinə dair tamamilə yeni düĢüncəyə
əsaslanaraq, bizim iqtisadi həyat prinsipləri haqqında fikirlərimizi qədim formadan müasir aydın
formaya salmıĢdır.
İqtisadiyyata dair keçmiş bir baxış
Smit bizim fikirlərimizdə o qədər dəyiĢiklik etmiĢdir ki, həqiqətən, onun zamanında hakim olan
iqtisadi sistemi təsvir etmək belə çətindir. “Merkantilizm” adlanan bu sistemə görə milli sərvət
ölkənin sahib olduğu qızıl və gümüĢ ehtiyatları ilə ölçülürdü. Malların xaricdən idxal olunması
zərərli sayılırdı, elə düĢünülürdü ki, sərvətlər o mallara ödənilib tükədilir; malların ixracı isə xeyirli
hesab olunurdu, çünki bu qiymətli metallar geri qayıdırdı. Ticarət alıcıdan deyil, yalnız satıcıdan
mənfəət götürürdü və əgər baĢqaları getdikcə yoxsullaĢırdısa, bir xalq zənginləĢirdi.
Bu baxıĢ əsasında, xalqın sərvətinin kənara - idxal olunan mallara vergilər, idxal edənlərə
subsidiyalar və yerli istehsal sahələrinin qorunması formasında axıb getməsinin qarĢısını almaq
üçün böyük bir ciddi nəzarət sistemi qurulurdu. Hətta Britaniyanın öz amerikan koloniyaları da bu
sistem əsasında fəlakətli hesablarla cərimələnirdi. Əslində, bütün kommersiya sahələrinə Ģübhə ilə
yanaĢılırdı və proteksionizm mədəniyyəti yerli iqtisadiyyata da nüfuz etmiĢdi. ġəhərlilər baĢqa
Ģəhərlərdən gələn sənətkarların ticarətlə məĢğul olmasının qarĢısını alırdı; istehsalçılar və tacirlər
kraldan monopoliyaların qorunub saxlanmasını xahiĢ edirdilər; ağır əməyi yüngülləĢdirən vasitələr,
yeni corabtoxuyan maĢın kimi, mövcud istehsalçılara təhlükə kimi qadağan olunmuĢdu.
Azad mübadilənin məhsuldarlığı
Smit göstərdi ki, bu böyük merkantilist nəzəriyyəsi yanlıĢlığa əsaslanır və səmərəsizdir. O, sübut
etdi ki, azad mübadilədə hər iki tərəf varlanır. Tam gerçək olaraq, kimsə mübadilədən itirəcəyini
gözləsəydi, ona qoĢulmazdı. Satıcı kimi, alıcı da mənfəət götürür. Bizim ixrac etdiklərimiz baĢqaları
üçün dəyərli olduğu kimi, idxal da bizim üçün qiymətlidir. Biz özümüzü zənginləĢdirmək üçün
baĢqalarını yoxsullaĢdırmağa ehtiyac duymuruq: bundan baĢqa, əgər bizim müĢtərilərimiz zəngin
olarsa, biz daha çox qazanarıq.
Əsas həqiqət odur ki, ticarətdə azad mübadilə hər iki tərəfə xeyir gətirir. Smit təsdiq edir ki,
ticarət və mübadilə kənd təsərrüfatı və istehsalda olduğu kimi bizim mülkiyyətimizi artırır.
Millətin sərvəti onun xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə ölçülmür, onun ümumi
istehsal və ticarəti ilə ölçülür ki, bu gün biz onu ümumi daxili məhsul adlandırırıq.
Bu, yeni, amma çox güclü ideya idi. Həmin ideya 16-cı əsrdən bəri Avropa ölkələri ətrafında
qurulmuĢ ticarət divarlarından böyük bir intellektual oyuq açdı. Və onun təcrübi nəticələri də
oldu. “Xalqların sərvəti” öz sərrast, kəskin, mübariz xarakterli üslubu, iti hazırcavablığı və
saysız-hesabsız misalları ilə, öz ideyalarını fəaliyyətə çevirmək istəyən təcrübi insanlar
tərəfindən asanlıqla istifadə olunur.
Kitab Amerika müstəmləkələri ilə müharibənin qarĢısını almaq üçün çox gecikdi. Amma
BaĢ nazir Uilyam Pittin azad ticarət və verginin sadələĢdirilməsini müdafiə etməsi və cənab
Robert Pilin kənd təsərrüfatı bazarlarının liberallaĢdırılması istiqamətində daha sonrakı tədbirləri
üçün əsas oldu. Ola bilsin ki, sonralar bu addım azad ticarət və iqtisadi inkiĢaf erası olan
möhtəĢəm XIX əsr üçün baza rolunu oynadı. Hətta bu gün sağlam azad ticarət düĢüncəsi bütün
dünyada qəbul olunur, baxmayaraq ki, ona nail olunmasında müəyyən təcrübi çətinliklər var.