www.azadliqciragi.org
10
Azadlığa əsaslanan ictimai quruluş
Smit belə təsiri gözləmirdi. Amma fərdi azadlığa və ticarət azadlığına artan bu inam insan
cəmiyyətlərinin həqiqətən necə fəaliyyət göstərdiyi haqda onun birbaĢa özünün radikal, yeni
düĢüncəsinə əsaslanır. O anlayırdı ki, insanlar birlikdə yaĢamaq və iĢləmək üçün yollar tapmaq
istiqamətində mübarizə apardıqca, sosial harmoniya təbii olaraq meydana çıxacaq. Azadlıq və
Ģəxsi maraq xaosa aparmağa ehtiyac duymur, amma əgər o, “görünməz əl” tərəfindən idarə
olunursa, qayda və uzlaĢma yaradacaq.
Bu hal həmçinin resursların mümkün qədər daha səmərəli Ģəkildə istifadəsinə səbəb olacaq.
Azad insanlar yalnız öz vəziyyətlərinin daha yaxĢı olması naminə baĢqaları ilə sövdələĢmələri
pozmaqla, xalqa məxsus torpağı, kapitalı, bilik və bacarıqları, vaxt və biznesi, ixtiraçılığı
avtomatik və labüd Ģəkildə sərf edərək o məqsədə xidmət göstərir ki, insanlar daha artıq qazanc
götürsünlər.
Beləliklə, inkiĢaf edən ictimai quruluĢun qorunub saxlanması kral və nazirlərin davamlı
idarəçiliyini tələb etmir. O, insan təbiətinin məhsulu kimi sistemli Ģəkildə böyüyür. Lakin, ən
yaxĢı Ģəkildə böyümə və daha səmərəli fəaliyyət üçün o, məcburiyyətsiz və azad mübadiləyə
əsaslanan açıq, rəqabətli bazar tələb edir. Onun bu açıqlığı saxlamaq üçün qaydalara ehtiyacı var
– manqalın odun saxlanmasına ehtiyacı olduğu kimi. Amma o qaydalar – ədalət və əxlaq
qaydaları ümumidir və merkantilist nümayəndələrinin xüsusi və Ģəxsi müdaxilələrindən tama-
milə fərqli olaraq, konkret Ģəxsi nəzərdə tutmur.
Buna baxmayaraq, “Xalqların sərvəti” ancaq bizim bu gün baĢa düĢdüyümüz “iqtisadiyyat”
elmi deyil, insan sosial psixologiyası haqqında – həyat, maddi rifah, siyasi institutlar, qanun və
əxlaq haqqında əhəmiyyətli traktatdır.
Əxlaq psixologiyası
Smit elə bir zamandan gəlmiĢdir ki, orada təhsil almıĢ bir ziyalı üçün elm, sənət, ədəbiyyat,
fəlsəfə, klassiklər və əxlaq kimi sahələri öyrənmək mümkün idi və o, buna nail oldu. O, nəhəng
bir kitabxana topladı, liberal sənətlərin tarixini, həmçinin qanun və dövlət haqqında kitab tərtib
etdi. Və bu, ona ilk nüfuz gətirən “Xalqların sərvəti” deyil, əxlaq haqqında “Əxlaqi duyğular
nəzəriyyəsi” kitabı idi. Bu kitab günümüzdə çox yaxĢı tanınmayıb, lakin zamanında “Xalqların
sərvəti” qədər təsirli, öz müəllifi üçün də o dərəcədə önəmli idi.
“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi” bizim formalaĢdırdığımız əxlaqi hökmlərin əsasını müəy-
yənləĢdirməyə cəhd göstərir. Bir daha, Smit onu dərin insan psixologiyasının mahiyyəti kimi
görür. Ġnsanların baĢqalarına təbii “rəğbət” hissi (bu gün biz ona “Ģəfqət” deyirik) var ki, onlara
öz davranıĢlarını necə tənzimləmək və uyğunluğu saxlamağı anlamaq imkanı verir. Bu, davranıĢ
və insan ləyaqətinin mənbəyi haqqında əxlaqi hökmlərin əsasıdır.
Şəxsi maraq və ləyaqət
Bəzi adamlar bu gün heyrətlənir ki, Smitin iqtisadi sistemini hərəkətə gətirən Ģəxsi maraq onun
“əxlaqı”nı fəaliyyətə gətirən “rəğbət”lə necə uyğunlaĢa bilər. Onun cavabı budur: “Ġstənilən halda,
bir Ģəxsin nə dərəcədə xudbin olduğu düĢünülsə belə, təbiətində, Ģübhəsiz bəzi prinsiplər var ki, onu
baĢqalarının taleyi ilə maraqlandırır və onların xoĢbəxtliyini onun üçün önəmli edir, baxmayaraq ki,
o, özünə məmnunluq verən Ģeydən baĢqa heç nə düĢünmür.”
BaĢqa sözlə, insan təbiəti mürəkkəbdir. Çörəkçi bizi xeyirxahlıqdan çörəklə təmin etmir,
amma nə də Ģəxsi maraq kimisə təhrik etmir ki, çaya baĢ vurub tanımadığı batan adamı xilas
etsin. Smitin kitabları Ģəxsi maraqları olan insanların bir yerdə necə dinc (mənəvi sahədə) və
səmərəli Ģəkildə (iqtisadi sahədə) yaĢamağı bacarması və yaĢamasını müəyyənləĢdirmək üçün
əlavə cəhddir.
www.azadliqciragi.org
11
Ancaq, “Xalqların sərvəti” əlbəttə, bəzən karikatura edildiyi kimi, canavar kapitalizmin vəkalət
qeydi deyildir. ġəxsi maraq iqtisadiyyatı hərəkətə gətirə bilər, amma əgər həqiqətən orada və
məcburiyyətin olmadığı açıq rəqabət varsa, bu, yaxĢılığa aparan qüvvədir. Və istənilən halda, Smitin
öz insanlığı və xeyirxahlığı hər səhifəyə rəng verir. O, xalqın və xüsusi olaraq yoxsulların maddi
rifahını tacirlərin və güclülərin xüsusi maraqlarından yüksək tutur, azad rəqabətə mane olmağa
çalıĢan və onlara kömək edən hökumətləri ittiham edən istehsalçıları tənqid atəĢinə tutur.
İnsan təbiəti və insan cəmiyyəti
XVIII əsr düĢüncə sahibləri inanmağa baĢladılar ki, cəmiyyət üçün sağlam əsas olmalıdır, nəinki,
bir ehkam ruhanilər tərəfindən nəsillərə ötürülür və ya siyasi səlahiyyətlilər tərəfindən amiranə olaraq
tətbiq edilir. Bəziləri qanun və əxlaqın “rasional” sistemlərini tapmaq üçün mübarizə aparırdılar.
Ancaq Smit sübut etdi ki, insan cəmiyyəti-elm, dil, sənət və kommersiya daxil olmaqla insan
təbiətinin dərinliyindən kök atmıĢdır. O göstərdi ki, bizim təbii instinktlərimiz, hər hansı məhdud
təfəkkürdən necə daha yaxĢı bələdçidir. Əgər biz həqiqətən “üstün tutulan və ya məcburi bütün sis-
temləri” ləğv etsək və “həqiqi azadlığa” arxalansaq, özümüzü durulaĢmıĢ, düĢünülməmiĢ, amma Ģüb-
həsiz həmahənglik, dinclik və təsirli ictimai quruluĢ içində görəcəyik.
Bu liberal ictimai quruluĢ onu saxlamaq üçün kral və nazirlərin daimi qayğısını tələb etmir.
Amma bu, baĢqa insanların yaĢayıĢ və mülkiyyətinə ədalət və hörmət göstərildiyi kimi,
Ģəxslərarası davranıĢa dair qəti qaydalara riayət edən insanlara arxalanır. Səmərəli ümumi ictimai
quruluĢ sonra tam təbii olaraq meydana çıxır. Smitin axtarıĢı da insan davranıĢının qanunauyğun
prinsiplərini müəyyənləĢdirmək idi ki, həqiqətən bu uğurlu nəticəyə gətirir.