Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttişi
- “XALQLARIN SƏRVƏTİ” Geniş əhatəli kitab
www.azadliqciragi.org 14
uzun müddətdə yenidən canlandı. O müddət ərzində Smit qədim tarixçi Edvard Qibbon, radikal siyasətçi Edmund Burke, Bosvell və hətta (aralarındakı toqquĢan baxıĢlara baxmayaraq) leksikoqraf doktor Samuel Conson kimi baĢqa düĢüncə adamlarının təmsil olunduğu bir cəmiyyətdən zövq alırdı. Nəhayət, 1776-cı ilin mart ayında “Xalqların sərvəti” nəĢr olundu. Cəmi bir neçə il ərzində çoxlu nəĢr və dillərdə iĢıq üzü görən bu kitab, böyük bir kommersiya uğuru idi. Bu həm də təcrübi bir uğur idi: onun ticarətin liberallaĢdırılması kimi “reseptləri” dövlət siyasətinə yol açmağa baĢladı.
Smit Edinburqda, 600 pound məbləğində yüksək maaĢla xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttiĢi vəzifəsinə gətirildi. Britaniyanın özbaĢına və səmərəsiz vergi sisteminin qatı tənqidçisi, indi o sistem üçün nəsə edə biləcəyi bir vəzifədə idi və o, bunu etməkdə əzmli idi. O, həmçinin Ġrlandiyada ticarət məhdudiyyətləri və amerikan müstəmləkə “iğtiĢaĢları” haqqında da məsləhətlər verirdi. Sonra BaĢ nazir Uilyam Pitt Smitin prinsiplərini Fransanın ticarət paktının iĢlənməsi və milli vergi sistemində geniĢ islahatların həyata keçirilməsinə tətbiq etdi. Smit dostları ilə müzakirə və debatları sevirdi. 1790-ci ilin iyulunda Edinburqun belə axĢamlarının birində o, yorğunluq hiss etdi və diskussiyanı hansısa baĢqa yerdə aparmağa ehtiyac olduğunu deyərək yatmağa getdi. Bir neçə gün sonra o vəfat etdi və layiqli, amma məhdud qəbirüstü abidə ilə Kanonqeytdəki evinin yaxınlığındakı kilsə həyətində dəfn olundu.
www.azadliqciragi.org 15
“XALQLARIN SƏRVƏTİ”
Adam Smit “Xalqların sərvəti” kitabını siyasətçilərin ticarətin çiçəklənməsindənsə, onu məhdudlaĢdıran və pisləĢdirən siyasətinin əksinə, müəyyən mənada onları qıcıqlandırmaq üçün yazdı. Bunun üçün o elə səlis dildən istifadə edir ki, hələ bu gün də asanlıqla baĢa düĢülür. Amma Smit həmçinin yeni iqtisad elmi yaratmağa çalıĢırdı. Bu, ilk baĢlanğıc iĢi idi və onun termin və konsepsiyalarını bugünkülər ilə uzlaĢdırmaq çətin olardı. Onun mətni qarıĢıq, uzun ricətlərlə və me- Ģəsalma haqqında, həmçinin Çində gümüĢün qiymətindən tutmuĢ Londonda irland fahiĢələrinin pəh- rizinə qədər müxtəlif faktlarla doludur. Bütün bunlar onun kitabını istifadə etmək üçün çətinlik yaradır. Gəlin, ikin olaraq diqqətimizi onun əsas tezislərindən bəzilərinin üzərinə yönəldək. Ən aydın tezis odur ki, “ticarətin tənzimlənməsi qaydaları nöqsanlı qoyulub və təsirsizdir”. O vaxt üstün olan baxıĢ “merkantilist” ideyası idi ki, ona görə bir xalqın zənginliyi onun malik olduğu pulun məbləğində idi. Nəzərdə tutulan zəngin olmaq üçün bir xalqın baĢqalarına daha artıq mal satmasına ehtiyac duyulurdu. Məqsəd daha çox pulu geri qaytarmaq idi, həmçinin, nağd pul ehtiyatlarının xaricə axmasının qarĢısını almaq üçün baĢqalarından mümkün qədər daha az mal almaq tələb olunurdu. Ticarətə bu baxıĢ idxal tariflərinin, ixrac subsidiyalarının, vergi və yerli sənaye üzrə imtiyazlı gömrük rüsumlarının geniĢ Ģəbəkəsinin yaranmasına apardı ki, bunlar hamısı idxalı məhdudlaĢdırmaq və ixracı təĢviq etmək üçün nəzərdə tutulmuĢdu. Smitin inqilabi baxıĢı o idi ki, sərvət bir millətin xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə ölçülmür. “Bir millətin zənginliyi real olaraq onun yaratdığı malların və xidmətlərin axını ilə ölçülür.” O, iqtisadiyyatda bu gün üçün xarakterik və əsaslı olan ümumi daxili məhsul haqqında ideya kəĢf etmiĢdi. O iddia edirdi ki, bu məhsulu maksimum dərəcədə artırmaq yolu bir xalqın istehsal qabiliyyətini məhdudlaĢdırmaqda deyil, onu sərbəst buraxmaqdadır. BaĢqa əsas tezisi odur ki, “istehsal qabiliyyəti onu mümkün edən əmək bölgüsündə və kapital yığımındadır.” Ġstehsal prosesini mütəxəssis əlləri ilə icra olunan çoxlu kiçik vəzifələrə bölməklə, yüksək səmərəlilik əldə oluna bilər. Bu istehsalçılara izafi məhsul yaradır ki, onlar bu məhsulu baĢqaları ilə bölüĢə və ya yeni və hətta daha səmərəli, iĢ sərfinin qarĢısını alan avadanlıqlara xərcləyə bilərlər. Smitin üçüncü tezisi odur ki, ölkənin “gələcək gəliri bu kapital yığımından asılıdır”. Daha yaxĢı istehsal proseslərinə yatırılan daha çox investisiya, gələcəkdə daha çox sərvət yaradacaq. Amma insanlar öz kapitallarını yaratmaq istəyirlərsə, onlar oğurluqdan mühafizə olunacaqlarına əmin olmalıdırlar. Çiçəklənən ölkələr öz ümumi kapitalını artıran, onu uğurla idarə edən və qoruyan ölkələrdir. Dördüncü tezis odur ki, bu sistem avtomatik, qeyri-ixtiyaridir. Hansı məhsul ki, azdır, insanlar onlara daha çox ödəməyə hazırdırlar: onların təchiz olunmasında daha çox qazanc var, beləliklə, istehsalçılar da daha çox istehsal etmək üçün daha çox kapital yatırırlar. Harada ki, bolluqdur, qiymətlər və qazanc da aĢağıdır və istehsalçılar da kapital və biznesini baĢqa sahəyə yönəldirlər. Beləliklə, sənaye mərkəzi idarəetməyə ehtiyac duymadan xalqın daha mühüm ehtiyaclarına yönəlmiĢ olur. Amma bu sistem o zaman avtomatik olur ki, orada azad ticarət və rəqabət var. Nə zaman ki, hökumət himayə etdiyi istehsalçılara dotasiya (maliyyə yardımı) verir və inhisar yaradır, yaxud da onları tarif divarları arasında gizlədir, onlar yüksək qiymət təyin etmək imkanı qazanırlar. Bundan daha çox əziyyət çəkən yoxsullar isə ehtiyacları üçün onların qoyduqları yüksək qiymətlərlə üz-üzə qalırlar. “Xalqların sərvəti” əsərinin tezislərindən biri də odur ki, iqtisadi inkişafın müxtəlif mərhələləri dövlət institutlarını necə yaradır. Qədim ovçuların müəyyən dəyərə malik azacıq sərvəti vardı. Amma nə zaman ki, insanlar fermer oldular, onların mühüm mülkiyyət torpaqları, məhsulları və mal-qarası oldu, onlar bunu qorumaq üçün dövlət və məhkəmə sistemini inkiĢaf etdirdilər. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|