www.azadliqciragi.org
16
Ticarət dövrünə gələndə, adamlar kapital topladıqca, mülkiyyət daha önəmli olur. Amma bu
dövr əsasən dalğalanan bazarlardan öz xeyrinə daha çox qazanc götürən və siyasi proseslərdən öz
mənafelərinə istifadə edən hiyləgər tacirlər tərəfindən ələ keçirilir. Rəqabət və azad mübadilə
monopoliyalar, vergi güzəştləri, yoxlamalar və başqa imtiyazların təhlükəsi altındadır ki,
istehsalçılar hökumət səlahiyyətliləri adından sitat gətirmək imkanına malik olsunlar.
Bütün bu səbəblərə görə, Smit düĢünür ki, hakimiyyət məhdudlaĢdırılmalıdır. Onun müdafiə,
qayda-qanunu qorumaq, infrastruktur yaratmaq və təhsili inkiĢaf etdirmək kimi vacib
funksiyaları var. O, bazar iqtisadiyyatını azad və açıq saxlamalı, onu dağıtmaq yolu ilə hərəkət
etməməlidir.
İstehsal və mübadilə
“Xalqların sərvəti” əsərinin 5 “Kitab”ından birincisi istehsal və mübadilə, onların milli gəlirə
xidmət mexanizmlərini aydınlaĢdırır.
İxtisaslaşmanın üstünlükləri
Sancaq fabrikinin timsalında Smit göstərir ki, əmək bölgüsü – əməyin ixtisaslaĢması –
məhsuldarlığın xeyli dərəcədə yüksəlməsinə imkan yaradır. Sancaqdüzəltmə “əhəmiyyətsiz bir
istehsal sahəsi” sayıla bilər, amma əslində bu, yetərincə qəliz iĢdir. Məftil dartılmalı, düzəlməli,
kəsilməli və ucu itiləĢdirilməlidir. Yuxarı hissəsi baĢ ucun içinə uyğun yonulmalıdır ki, düzəlsin və
bərkisin. Sancaq ağardılmalı və bundan sonra kağıza taxılmalıdır. Həqiqətən, prosesdə təxminən 18
müxtəlif əməliyyat icra olunur.
Smit göstərir ki, bütün bu müxtəlif əməliyyatları icra edən tək adam bəlkə də gündə heç 20
sancaq (və əgər onlar həmçinin, tələb olunan metalı hasil edir və əridirlərsə, bəlkə heç ildə birini
də) düzəldə bilməzdi. Amma fabrikdə iĢ müxtəlif adamlar arasında bölüĢdürülərsə, onlardan hər
biri bir və ya iki ayrı əməliyyat yerinə yetirəcək. Onların arasında, sancaqdüzəldən on güclü qrup
əsasən gündə 48000 sancaq hazırlaya biləcək ki, bu da gündəlik hər tək adamdan əldə olunan
məhsulun 4800 ekvivalenti və ya 240 mislidir.
Bu ixtisaslaĢma elə səmərəlidir ki, yalnız Ģirkətlərin daxilində deyil, sənaye sahələri və hətta
ölkələr arasında da meydana çıxır. Fermerlər məhsul və ya mal-qara yetiĢdirilməsi sahəsində
ixtisaslaĢır: onların təsərrüfat mallarını hazırlamağa vaxt sərf etməsindənsə, nəticə olaraq
torpaqları çox yaxĢı qorunur və çox məhsuldardır. Amma istehsalçılar təsərrüfat mallarını təchiz
etməkdən çox məmnundurlar və onlar da öz ərzaq məhsullarının istehsalını fermerlərin ixtiyarına
buraxırlar. Bənzər olaraq, ölkələr daha yaxĢı istehsal etdikləri malların ixracı üzrə ixtisaslaĢırlar
və baĢqalarının daha yaxĢı istehsal etdikləri malları idxal edirlər.
“Səmərəliliyin artması yalnız insanın eyni iĢi dəfələrlə yerinə yetirməsindən əldə olunan
bacarıqdan gəlmir” – Smit deyir. Bir əməliyyatdan baĢqasına keçməyə az vaxt sərf olunur və
ixtisaslaĢma insanlara istehsalı dəfələrlə artırmaq üçün xüsusi, vaxt sərfinin qarĢısını alan
maĢınlardan istifadə etməyə imkan verir. Nəticə etibarı ilə: “ĠĢçilərin məhsuldarlıq qabiliyyətində
böyük irəliləyiĢ, hardasa istiqamətləndirdiyi və ya tətbiq etdiyi böyük qisim bacarıq, çeviklik,
mühakimə görünür ki, əmək bölgüsünün nəticələri olmuĢdur”.
Əmək bölgüsü çoxminlik insanı əməkdaĢlıqda, hətta ən əsas gündəlik məiĢət mallarının
istehsalında bir araya gətirir.
“Məsələn, günəmuzd iĢçilərin fəaliyyəti ilə istehsal olunan, kobud və qaba görünə bilən yun
palto böyük sayda iĢçi qüvvəsinin birgə iĢinin məhsuludur. Çoban, yunu növlərə ayıran, darayan
və ya çeĢidləyən, boyayan, təmizləyən,
əyirən, toxuyan, Ģtamp vuran və vitrin tərtibatçısı bir çox
baĢqaları ilə öz müxtəlif sənətlərini hətta bu sadə məhsulu tamamlamaq üçün
birləĢdirməlidirlər.”
Bundan baĢqa, yunun daĢınması dənizçi, gəmi, gəmi düzəldən usta iĢi tələb edəcək; hətta yunu
qırxmaq üçün qayçılar belə mədənçilərin və dəmirlə iĢləyən fəhlələrin əməyini tələb edəcəkdi. Bu
www.azadliqciragi.org
17
siyahı sonsuzdur. Amma yüzlərlə yüksək ixtisaslı mütəxəssisin əməkdaĢlığı inkiĢaf etmiĢ ölkələrin
böyük sərvət mənbəyidir və hətta ən kasıb əhali üçün də yun palto kimi malları almağa imkan
yaradır-Smitin dediyi kimi “ümumi sərvət öz-özünə əhalinin ən aĢağı təbəqələrinə çatır”.
Mübadilədən gələn ümumi gəlirlər
Smit 2-ci fəsildə maddi mübadilə ilə istehsal səmərəliliyinin gətirdiyi faydanın
cəmiyyətə
necə yayılması haqda daniĢır. Bəzi xüsusi əqli və ya fiziki istedadları götürərək, o güman edir ki,
bir insan “ibtidai bir ölkədə” ox düzəltmək iĢində baĢqalarından daha yaxĢı olduğu halda, bir
baĢqası da metal iĢində daha yaxĢı ola bilər. ĠxtisaslaĢmaqla, oxçu
daha çox ox və dəmirçi daha
çox ülgüc istehsal edir ki, onları hər ikisi istifadə edə bilər. Beləliklə, onlar oxlarla ülgücləri
mübadilə edirlər. Ġndi hər ikisinin sərfəli mübadilə vasitələri var və hər biri digərinin bacarığın-
dan, ixtisaslaĢmıĢ məhsulundan faydalanır.
Smit iddia edir ki, “mal mübadiləsinə, barter və mübadilə ilə ticarətə” həvəs insan təbiətinin
təbii və xarakterik cəhətidir, əlbəttə, ona görə ki, bundan hər iki tərəf faydalanır. Həqiqətən də,
əgər tərəflərdən hər hansı biri özünü bu prosesdə itirən hesab etsəydi, mübadilə baĢ verməzdi. Və
bu, həlledici məsələdir. Smitin zamanında, bizim zamanımızda olduğu kimi daha çox, mal pula
mübadilə olunurdu, nəinki baĢqa mala dəyiĢdirilirdi. Pul sərvət kimi qiymətləndirildiyi vaxtdan,
elə göründü ki, prosesdən yalnız satıcı fayda götürür. Amma Smit qeyd edir ki, fayda qar-
Ģılıqlıdır. Mübadilə ilə hər iki tərəf özü üçün məhsul hazırlamağa cəhd göstərməkdənsə, istədiyi
məhsulu daha az səylə əldə edir. Hər biri mübadilə sayəsində zənginlik, sərvət yaradır. Sərvət,
sözün baĢqa anlamında, dəyiĢməz deyil, amma insanların apardığı ticarət sayəsində yaranır. Bu,
önəmli ideyadır.
BaĢqa həlledici məsələ
odur ki, mübadilə hələ hər iki tərəfə fayda gətirir, hətta baxmayaraq ki,
hər bir tərəf digər tərəfin mənafeyini deyil, tamamilə öz maraqlarını düĢünərək sövdələĢmə təklif edir
və öhdəlik götürür. Bu, uğurludur, çünki bizə yol verir ki, istədiyimiz Ģeylərdə baĢqa adamların rol
oynamasına maraq oyadaq. Smitin məĢhur sözlərinə görə:
“Bu bizim nahar gözlədiyimiz qəssabın, Ģərabçının və ya çörəkçinin iltifatından deyil,
onların öz maraqlarına qayğısı ilə bağlıdır. Biz özümüzü onların humanistliyinə deyil, özü-
nəvurğunluğuna yönəldirik və heç zaman onlara öz ehtiyaclarımız barədə deyil, onların
qazancları haqda danıĢırıq.”
“Özünəvurğunluq” və ya “Ģəxsi maraq” dedikdə Smit “acgözlük” və “xudpəsəndliyi” nəzərdə tutmur.
Onun mənası 18-ci əsrdəki kimi səslənir: müəyyən dərəcədə çirkin həvəsli olub baĢqalarına pislik et-
məklə qazanmaq deyil, öz mənafeyinin tamamilə zəruri və uyğun Ģəkildə qayğısına qalmaq. Bu insanlar
üçün çox xarakterik və mühümdür ki, “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ində “sayıqlıq” adlandırılır. Eyni
kitabda, o, vurğulayır ki, “rəğbət” (sympathy) (və ya o dediyi kimi, “Ģəfqət” “empathy”) insanın
baĢqalarına münasibətinin səciyyəvi xarakteristikasıdır və ədalət (baĢqalarına zərər vurmayan) onun fun-
damental qaydalarından biridir.
Daha geniş bazar daha böyük qazanc gətirir
Mübadilədən əldə etdiyimiz qazanc odur ki, bizi ixtisaslaĢmaya təhrik edir və beləliklə,
əlavə məhsulu artırır ki, onu baĢqaları ilə mübadilə edə bilək. Ancaq ixtisaslaĢma mübadilənin
mümkün olduğu həcmdən asılı olaraq irəli gedə bilər ki, Smit də bu halda bazarın geniĢliyini
nəzərdə tutur. Yalnız “böyük bir Ģəhər” hamballar üçün yetərli müĢtəri təmin edə bilər, məsələn,
o zaman ki, dağılmıĢ cəmiyyətlər hətta peĢəkar dülgərlərə və ya bənnalara yardım etmək
imkanında olmur, adamları məcbur edir ki, bu iĢlərin çoxunu özləri görsünlər.
Bazarı Ģübhəsiz olaraq geniĢləndirən bir Ģey var ki, o da puldur.