Bu kitab "Qarabağnamə " (Bakı, Azərbaycan Elmlər Akademiyası
nəşriyyatı, 1950) və "Qarabağnamələr. I kitab" (Bakı, Yazıçı, 1989)
nəşrləri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
Tərtib edəni:
Akif Fərzəliyev
Elmi redaktoru:
Nazim Axundov
947.54-dc22
AZE
Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 səh.
Bu kitabda Azərbaycanın XIX əsr maarifpərvər tarixçiləri Mirzə Adıgözəl
bəyin, Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin, Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ
haqqında tarixi, ədəbi-bədii, publisistik oçerkləri toplanmışdır.
ISBN10 9952-34-068-0
ISBN13 978-9952-34-068-6
© "ŞƏRQ-QƏRB", 2006
4
TƏRTİBÇİDƏN
Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda
Qarabağ tarixinə
dair böyük əhəmiyyət kəsb edən onlarla əsər və tarixi sənədlər saxlanılır. Təəssüf
ki, Qarabağa göz dikən erməni ekstremistlərinin haqsız tələblərinin cılızlığını və
əsassız olduğunu bir daha açıb göstərən və sübuta yetirən bu mənbələrin çoxu
çap olunmamış və lazımınca araşdırılmamışdır.
Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün "Qarabağnamə"lər adlı bu kitabı üç
kitabda çap etməyi nəzərdə tutmuşuq.
Birinci kitaba XVIII-XIX əsrlər Qarabağ tarixini əhatə edən üç mənbə daxil
edilmişdir. Bunlardan Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si,
Mirzə Camal
Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" və Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağ
xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" əsərləri çox az tirajla
1950, 1959, 1961-ci illərdə çapdan çıxmış və indi nadir kitablar sırasına
daxildir
1
.
Mirzə Adıgözəl bəy öz əsərini Azərbaycan dilində, Mirzə Camal Cavanşir
fars və Əhməd bəy Cavanşir isə rus dillərində yazmışlar. Yuxarıda adı çəkilən
müəlliflərin əsərləri Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda
saxlanılır. Buraya Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin 1862-1914-cü
illərdə üzü köçürülmüş beş əlyazma
nüsxəsi
2
, Mirzə Camalın "Qarabağ
tarixi"nin 1877-ci ildə katib tərəfindən köçürülmüş M-195 şifrli nüsxələri
daxildir.
Mirzə Adıgözəl bəyin əsərindən fərqli olaraq, Mir Mehdi Xəzaninin
"Qarabağ tarixi"ndə bəzi çox çətin anlaşılacaq yerlərin
müasir dilə çevrilməsini
nəzərə almasaq, demək olar ki, müəllifin öz dilini saxlamışıq.
"Qarabağnamə"lərdə müəlliflər əsasən Qarabağın tarixi coğrafiyasını, etnik
tərkibini, Qarabağda və onun ətrafında baş vermiş siyasi hadi-
1
Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə (müqəddimə və Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi-halına
aid materiallar
V.N.Leviatovundur), Bakı, 1950; Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. Qarabağ tarixi (farscadan tərcümə, müqəddimə, qeydlər
və adlar göstəricisi. F.Babayevindir), Bakı, 1959; Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi
vəziyyətinə dair (Əhməd bəy Cavanşirin tərcümeyi-halı, ruscadan tərcümə və qeydlər Ə.B.Şükürzadənindir), Bakı, 1961.
2 Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılan nüsxələrin şifrləri bunlardır: B-1150, M-87,
B-2382, B-3336, B-6312.
5
sələri, o cümlədən Azərbaycanın
bu gözəl, mənzərəli guşəsində tikilib ucaldılan
milli abidələrimiz, Qarabağ xanları tərəfindən yeni salınmış yaşayış məskənlərini
geniş şəkildə qələmə alırlar.
Bu günümüzlə səsləşən ən vacib məsələlərdən biri, ermənilərin bu torpağa
sonradan gəlmələri də bu mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, Dizaq məliki
Yegan Qarabağa Loridən qaçıb gəlmişdir. Nadir şaha müticəsinə itaət
etdiyinə görə
Dizaqda ona məliklik verilmişdir. Vərəndə məliki Şahnəzər Göyçədən, Çiləbörd
məliki Allahqulu Mağavizdən, Talış məliki Usub Şirvandan qaçaraq Qarabağda
özlərinə sığınacaq tapmış, Nadir şaha qulluqlarına
görə Qarabağda məliklik əldə
etmişlər. Xaçın isə o dövrdə Yesai Həsən Cəlalyanın (1702-1728-ci illərdə alban
katolikosu) övladına verilmişdir
1
. Buradan aydın olur ki, Allahqulu, Yegan(ə),
Şahnəzər, Usub və mənbələrdə adı çəkilən digər Qarabağ məliklərinin əsli-nəsəbi,
xristian dinini əldən verməmək üçün erməni dilini qəbul etmiş albanlardırlar. Bu da
görkəmli Azərbaycan alimləri akad. Ziya Bünyadovun
2
, akad. İqrar Əliyevin
3
və
başqalarının fikirlərini tamamilə bir daha sübut etməyə əsas verir.
1
Mir Mehdi Xəzani. "Kitabi-tarixi Qarabağ", Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutu, B-518 şifrli
əlyazma, vər. 13b-17b.
2
Есаи Xacaн Джалалян. Kpaткая история страны Албанской (1702-1722). Предисловие акад. З.Бунятова,
1989, стр. 4
3
Игрaр Aлиeв. Haroрный Kapaбax (история, факты, coбытия), Баку, 1989,стр. 70-75.
6