Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
233
Qafqaz mən şəli adlar. Müasir antroponimikamızdakı ərəb
mənşəli adlar düzgün olaraq iki istiqamətdə izah edilib:
ərəb dilindən dilimizə birbaşa daxil olan adlar (Mustafa,
Əhməd...), ərəb mənşəli apelyativlər əsasında formalaşan
adlar (qadir – Qadir, sabit – Sabit, valeh – Valeh...). Müəl lif
dilimizdəki fars mənşəli şəxs adlarını da həmin isti qa mət-
də təhlil edib (fars mənşəli şəxs ad ları, fars apel ya tivləri
əsasında yaranmış şəxs adları).
A.Qurbanova görə, dilimizin antroponimik siste min-
də Litvin, Roman, Novella, Flora və s. kimi Avropa mən-
şəli adlara az-çox təsadüf edilir və bu tip şəxs adları apa rıcı
mövqeyə malik deyil.
Azərbaycan antroponimlərini sistemli şəkildə tədqiq
edən müəllif belə qənaətə gəlir ki, şəxs adları quruluş ba-
xı mından iki ye rə bölünür: ilkin və düzəltmə şəxs adları
(İsa, Ömər, Ba bək...; Arifə, Ulduzə, Şərqiyyə...), sadə və
mü rəkkəb şəxs adları (Dönməz, Şamil, Kərim; Bəybala, El-
xan, Daşdəmir...).
Afad Qurbanov şəxs adlarının semantik yükə malik
olma dığını iddia edən, onlara yalnız şərti işarə kimi baxan
dil çilərin fikirlərini qəbul etmir və daha inandırıcı müla-
hi zələr söyləyir: “...İnsan ona məlum olan, tanıdığı hər
han sı bir şəxsin adını eşi dəndə onun zahiri və daxili cəhət-
ləri silsilə halında təsəv vü ründə canlanır. Həmin şəxsin
boy-buxunu, sir-sifəti, davra nı şı və s. müəyyən mənalarda
yada düşür. Deməli, şəxs adı, özü də məlum şəxs adları
onu da şı yan haqqında geniş məna yü künə malik olur”.
Əsərin “Advermə və advermə ənənəsi” adlanan V
fəslin də mənaya görə advermə, xatirə ad vermək, uşağa
ta rixi şəxsiy yətlərin adını vermək, uşağın çox yaşaması
ar zusu ilə ad ver mək, ailəyə qız gəlməsinə etiraz əlaməti
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
234
ki mi advermə və s. ge niş şəkildə işıqlandırılır, adın cəmiy-
yət dəki həlledici rolu konkret faktlarla əsaslandırılır, uşa-
ğa ad seçərkən onun gözəl, ahəngdar və poetik olmasının
va cibliyi vurğulanır.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının antroponimik siste-
min də müşahidə olunan Əgrək – Səgrək, Beyrək – Yeynək
ki mi qa fiyəli adlar müasir antroponimikamız baxımından
da səciy yə vidir. A.Qurbanov ilk dəfə olaraq bu tip şəxs ad-
larının yaranma səbəblərini sistemli şəkildə tədqiq edir.
Mü əllifin qənaətlərinə görə, qafiyəli şəxs adlarının 5 əsas
tipinə rast gəlinir:
1) Ata ilə oğul adının qafiyələndirilməsi: Mahir (ata) – Zahir
(oğlu)...;
2)
Ana ilə qız adının qafiyələndirilməsi: Xalidə (ana) – Validə
(qızı)...;
3)
Qardaş ilə qardaş adının qafiyələndirilməsi: Hamid – Zahid
– Xalid – Valid...;
4)
Bacı ilə bacı adının qafiyələndirilməsi: Şəfiqə – Tofiqə – Rə
fiqə...;
5)
Qardaş ilə bacı adının qafiyələndirilməsi: Əhliman (oğlan)
– Fərman (oğlan) – Xuraman (qız)...
Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, ümumtürk antro-
po nim ləri baxımından səciyyəvi olan, türk poetik təfək kü-
ründən süzülüb gələn qafiyəli adlar türk mədəniyyətinin
ən gözəl inciləri kimi çıxış edir.
Şəxs adlarının yazılışı və deyilişində bir sıra nöqsan və
ça tışmazlıqların müşahidə olunduğunu qeyd edən müəl lif
onla rın həlli yollarını da göstərir. Məsələn, tərkibində ağa,
xan, bəy, mirzə, hacı, seyid, soltan, xanım sözləri olan mü-
rəkkəb şəxs adlarının bitişik yazılmasını, mürəkkəb şəxs
adlarında iki sait qo şalaşdıqda birinci sözün son saiti nin
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
235
yazılmamasını, bəzi şəxs adlarının yazılışında tarixi-ənənə-
vi prinsipin əsas götü rül məsini uyğun dil faktları ilə təs-
diqləyir. Yaxud şəxs adları tər kibində uzun saitlərin, kar
və cingiltili samitlərin tələffüzü, xü susən də cingiltili səs lə-
rin karlaşması, kar səslərin cingiltiləş məsi kimi məsə lə ləri
zərgər dəqiqliyi ilə şərh edir və nəhayət, şəxs adlarının ya-
zılışı və deyilişində orfoqrafik və orfoepik normalara ciddi
şəkildə əməl etmənin zəruriliyini xüsusi olaraq qa bardır.
“Bəzi adların ensiklopedik şərhi” fəslində 200-dən çox
əsl şəxs adının izahı verilir, hər bir apelyativin se mantik
yükü müəyyənləşdirilir, hətta bəzi apelyativlər bə dii mətn
daxilində təqdim edilir. Məsələn, müəllif “İlqar” adının
sözvermə, əhd, vəd, vəfa mənalarını qeyd etməklə bəra-
bər, daxilində “İlqar” sözü işlənən bayatını da təqdim edir:
Aşiq biriynən gərək,
Sədəf dürüynən gərək.
Dünyada gözəl çoxdur,
İlqar biriynən gərək.
Kitabda müasir antroponimikamız baxımından daha
sə ciy yəvi olan kişi və qadın adlarının siyahısı verilib ki, bu
da əsərin ən müsbət cəhətlərindən biri kimi dəyərləndirilə
bilər.
Prof. A.Qurbanovun “Azərbaycanlı şəxs adlarının en-
sik lopediyası” əsərindən təkcə mütəxəssislər yox, hər bir
azər baycanlı faydalana bilər.
2007
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
236
AFAD QURBANOV LATIN QRAFİKALI
HAZIRKI AZƏRBAYCAN ƏLİFBASININ
MÜƏLLİFİ KİMİ
XX yüzilliyin sonlarınaqədərki mədəniyyət tarixi miz-
də əlifbamız qədər problemli olmuş ikinci bir məsələ tap-
maq çətindir. Bu barədə kifayət qədər söz deyilib: XVI əsr də
Füzuli ərəb qrafikasından düzgün istifadə etməyən, da ha
doğrusu, qüsurlu yazan katiblərlə barışa bilməyib: “…Gah
bir hərf süqutilə qılur nadiri nar//Gah bir nöqtə qü surilə
gözü kur eylər”; XIX əsrdə M.F.Axundov ərəb əlifbasını is-
lah etməyə çalışıb, ilk dəfə olaraq latın və kiril əlifbaları əsa-
sında əlifba layihəsi hazırlayıb… XX yüzil li yin 90-cı illərin-
də latın qrafikalı əlifbaya keçməyin zəru ri li yini isə ilk dəfə
məhz akademik Afad Qurbanov tutarlı faktlarla əsaslandı-
rıb: “Kiril qrafikası Azərbaycan dilinin bütün incəliklərinə,
onun tələblərinə cavab vermir. İndi iş lətdiyimiz kiril qra-
fikalı əlifbada bir sıra düzəldilməsi müm kün olmayan qü-
surlar vardır. Eyni zamanda kiril qra fi kalı əlifba xalqımızın
milli mədəniyyətinin birləşməsinə an caq mənfi təsir göstə-
rir. Müxtəlif yerlərdə yaşayan azər baycanlılar bir-birinin
nailiyyətləri haqqında birbaşa məlu mat ala bilmirlər, milli
mədəniyyət arasında möhkəm əla qə yaranmır. Buna görə
də xalqımızın birliyi, onun iqti sa di, siyasi və mədəni inki-
şafı üçün mütərəqqi və yararlı əlifb a lazımdır. Bu da indi
və gələcəkdə özünü doğrulda bi lən latın qrafikası əsasında
yeni əlifba olmalıdır”. Bura da o da qeyd olunmalıdır ki, XX
əsrin sonlarında yeni əlifb a məsələləri ilə ciddi şəkildə məş-
ğul olan alimlər sıra sın da akademik Afad Qurbanovun adı
xüsusi olaraq vurğu la nırdı. Bu da səbəbsiz deyildi: birincisi,
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
237
1990-cı ildə Azər bay can KP MK-da keçirilmiş müşavirədə
Afad Qurbanov Azərbaycan Əlifba Komissiyasının sədri
təyin edilib; ikin cisi, Afad Qurbanov 1990-cı ildə latın qra-
fikası əsasın da yeni əlifba layihəsi hazırlayarkən dilimizin
səs siste mi nin ən səciyyəvi xüsusiyyətlərini əsas götürüb;
üçüncüsü, Afad Qurbanov latın qrafikalı yeni Azərbaycan
əlifbası uğ runda mübarizə aparanda sovet imperiyası hələ
çök mə mişdi; dördüncüsü, 1 avqust 1990-cı ildə “Kommu-
nist” qə zetinin müxbiri “Azərbaycan əlifbası problemi”
adlı ya zısını hazırlayarkən heç bir dilçiyə yox, məhz Afad
Qur banova müraciət edib. Təqdirəlayiq haldır ki, görkəm-
li alim latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbası ilə bağlı jur-
nalistin suallarını cavablandırarkən ən kiçik detala belə zər-
gər dəqiqliyi ilə yanaşıb. Fikirlərini isə belə yekun laş dırıb:
“Mədəni və mükəmməl Azərbaycan əlifbası yarat maq öz
mahiyyətinə görə müasir ictimai, siyasi və mədəni problem-
lərin ən mürəkkəbi, bəlkə də, ən məsuliy yət lisi dir”. Bütün
bunların davamı olaraq onu da vurğulayaq ki, akademik
Afad Qurbanovun latın qrafikalı yeni Azərbay can əlifbası
ilə bağlı göstərdiyi misilsiz xidmətlər sonrakı dövrlərdə ta-
nınmış elm və mədəniyyət xadimlərimiz tərə fin dən xüsusi
olaraq dəyərləndirilib. Bu məqamda bir fakt dan yan keçmək
olmur: “Ölkəmiz müstəqilliyini əldə et diyi zaman istedadlı
alim, bacarıqlı təşkilatçı olan A.Qur banov bütün qüvvə və
səylərini xalqın arzu və istəyi olan Azərbaycan əlifbasının
latın qrafikasına keçməsinə həsr etmişdir. Onun latın qrafi-
kalı yeni əlifbaya keçdiyimiz dövr də Azərbaycan Əlifba Ko-
missiyasının sədri vəzifə sin də (1990) əlifba islahatçısı kimi
xüsusi rolu olmuş, hazır ladığı əlifba layihəsi geniş ictimaiy-
yət tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək qəbul edilmişdir”
(akademik Mahmud Kərimov).
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
238
Dərin məzmunlu bu sitatın assosiativliyi 2010-cu ildə
ifadə etdiyim bir fikri eynilə təqdim etməyi diktə edir: “XX
yüzilliyin sonlarında qəbul etdiyimiz latın qrafikasını bü-
tün varlığımızla qorumalıyıq ki, gələcək nəsillərin qınaq
obyektinə çevrilməyək” (Əzizxan Tanrıverdi. Azərbaycan
dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 2010, səh.124).
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
239
SON SÖZ ƏVƏZİ
Ustad! Düzünü desəm, “Türkologiyamızın Afad
Qur ba novu” kitabını tamamlayarkən “Son söz əvəzi”
yaz maq fikrindən uzaq idim. Amma ilahi bir qüvvə, yə-
qin ki, Sizin müqəddəs ruhunuz məni bu fikrimdən da-
şın dırdı... Bu ruh sanki mənə diktə edirdi ki, bu ki tab
üçün yığcam bir “Son söz əvəzi” yazım...
Bəri başdan deyim ki, Afad müəllim haqqında yaz dı-
ğım hər cümlə olmasa da, hər səhifə özlüyündə bir nəticə
kimi çıxış edir:
– bu səhifələrdə Afad müəllimin alimliyi də, müəl lim-
liyi də, bir elm təşkilatçısı kimi şöhrətlənməyi də, ideal
in san ol mağı da, hətta qədim Oğuz kişilərini xatırlat-
ma ğı da açıq-aydın şəkildə görünür;
– bu səhifələrdə şagirdinə qızıl medal verdirmiş, 70-dən
ar tıq aspiranta (doktoranta) rəhbərlik etmiş, türkolo-
gi yanı san ballı kitabları ilə zənginləşdirmiş, bir neçə
bey nəlxalq səviyyəli konfransın təşkilatçısı və əsas
məruzəçisi olmuş, APİ-nin (ADPU-nun) III mərtəbəsi-
nin divarlarını məşhur yazıçıların ba rel yefləri ilə bə-
zət dirmiş, ən əsası isə rektoru olduğu ali mək tə bin
əsas binasının qarşısında çinar ağacları əkdirmiş Afad
Qurbanovun əbədiyaşarlığını vur ğuladıq;
– bu səhifələrdə Afad müəllimin nitqindəki sadə li yi, şi-
rinliyi, zənginliyi, bənzərsizliyi – bir sözlə, ən səciy yə-
vi cəhət ləri işıqlandırdıq;
– bu səhifələrdə tələbəsinin öz ustadına olan sonsuz
mə həb bətini, mənəvi bağlılığını şirin bir dillə canlan-
dır mağa çalış dıq...
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
240
Afad Qurbanovun əsərləri barədə dəyərli sözlər söy-
lə miş çoxsaylı alimlərin hər birinin yazısını təhlil süz gə-
cindən ke çir dik, hər birinin fikrinə müxtəlif bucaqlardan
mü nasibət bildir dik ki, bu da, bir tərəfdən, Afad Qur bano-
vun nüfuzlu bir alim ol du ğunu sübut edirsə, digər tərəf-
dən də Azərbaycan dilçi li yinin ümumi mənzərəsi barədə
müəyyən təəssürat yaradır.
Afad Qurbanovu “Azərbaycan Onomastikası Mək-
tə bi”nin banisi kimi dəyərləndirərkən onun onomastika
ilə bağlı nəinki bütün kitablarını, hətta indiyədək araşdır-
malardan kənar da qalmış bir sıra məqalələrini, xüsusən
də konfrans material la rın dakı yazılarının hər birini təh-
lil etdik, ən əsası, bunların hər birinin yüksək səviyyədə
oldu ğunu tutarlı faktlarla əsaslan dırdıq. Yaratdığı “Ono-
mastika Mərkəzi”ni isə belə səciyyələn dir dik: “...Onomas-
tika Mərkəzi Azərbaycanda, ümumən türk dünya sın da ilk
“Mərkəz” idi; o, bu “Mərkəz”i sovet imperiyasının kə sə kəs
dövründə ya rat mışdı; bu “Mərkəz”də çoxlu sayda Azər-
baycan ono mas tik vahidləri (xüsusi adları) pasportlaş-
dırılmışdı ki, bu da Azərbaycan onomalogiyasını kifayət
qədər zəngin ləşdirdi; bu “Mərkəz” Afad müəllimin şah
əsəri idi; o, bu “Mər kəz”lə nəfəs alırdı, sanki bu “Mərkəz”ə
görə yaşayırdı”.
Analitik təfəkkürlü alimin “Ümumi dilçilik”, “Poetik
ono mastika”, “Azərbaycan dilinin onomalogiyası”, “Azər-
bay can dil çi liyi problemləri”, “Azərbaycan şəxs adları en-
siklopediyası” kimi sanballı əsərlərinin, demək olar ki, hər
bi rini ayrıca təhlil etdik, hər birinin dilçiliyimizin inki şa-
fındakı rolunu faktlarla arqumentləşdirdik.
Afad müəllimə həsr edilmiş şeirləri ədəbi tənqid müs-
təvisində təhlilə cəlb edərək onların poetik semantikası ilə
Т Ü R K O L O G İ YA M I Z I N A F A D Q U R B A N O V U
241
bağlı ən mühüm cəhətləri qabartdıq ki, bu da onun nüfuz-
lu alim, əsl müəllim, qayğıkeş insan obrazının həm də po-
etik şəkildə canlandırıldığını təsdiqlədi.
“Ustadımı xatırlayarkən” bölməsində müəllim-tələbə
mü na sibətlərini dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, tarix, etnoqra-
fi ya, pe da qogika, psixologiya kimi elmlərin sintezi kon-
teks tində ifadə etdik ki, bu da, öz növbəsində, həmin elm-
lə rə aid bir sıra tu tarlı faktları müəyyənləşdirməyə imkan
verir.
Yaddaşlara əbədi olaraq həkk olunmuş Afad müəlli-
min qəlbən, ruhən bu gün də sıralarımızda olduğunu müx-
təlif priz ma lardan poetik bir dillə işıqlandırmağa çalışdıq.
Mə sələn bel ə: “Afad müəllim, türkologiyamızın ağsaqqalı
sta tusu yenə də Sizdədir, yenə də tələbələr dərsliklərinizi
sevə-sevə oxuyur, ye nə də əsərlərinizə ən sanballı mənbə
ki mi istinad olunur, yenə də adınız ən mötəbər kürsülərdə
hörmət və məhəbbətlə çə kilir...”
Afad müəllim! “Türkologiyamızın Afad Qurbanovu”
kita bını yazmaqla öz mənəvi borcumu, az da olsa, ödə mə-
yə çalış dım... Ruhunuz şad olsun!
242
Ön söz. Düşünən və düşündürən kitab (Arif Kazımov)
5
AFAD QURBANOVU BİR ALİM, TÜRKOLOQ KİMİ
DƏYƏRLƏNDİRMİŞ ALİMLƏRİN
ƏSƏRLƏRİN DƏN SƏTİRLƏR
13
USTADIMI XATIRLAYARKƏN
29
AFAD QURBANOVUN ELMİ YARADICILIĞI
TƏDQİQATLARDA
79
“Afat Qurbanov 70” kitabı (Bakı, 1999) tədqiqat müstə vi sində
82
“Dilçi Afad Qurbanov” kitabı (Bakı, 2005) tədqiqat müs tə visində
102
“Afad Qurbanov” kitabı (Bakı, 2010) tədqiqat müstə visin də
118
AFAD QURBANOVA HƏSR EDİLMIŞ ŞEİRLƏR
ƏDƏBİ TƏNQİD MÜS TƏ VİSİNDƏ
135
Bir qartal şığıyıb qondu zirvəyə
138
Çiçəklənsin onomastika
142
Şirindi alim qisməti
144
İnsanlığın tacıydı
148
Afad adında bir məktəb qalacaq
154
Ey alim, pedaqoq–türkoloq Afad!
160
Xüsusi adların söz dünyası var
162
MÜNDƏRİCAT
243
AFAD QURBANOV AZƏRBAYCAN ONOMASTİKASINA
DAİR KONFRANSLARIN TƏŞKİLATÇISI
VƏ ƏSAS MƏRUZƏÇİSİ KİMİ
165
Azərbaycan onomastikasının müasir vəzifələri
174
Azərbaycan onomalogiyasının inkişaf perspektivləri
177
Azərbaycan onomastikasının müasir problemləri
179
Azərbaycan onomalogiyası və müasir tələblər
182
Onomastik tədqiqatların yeni istiqamətləri
184
Türk xalqları antroponimlərinin tədqiqi tarixindən
186
Tətbiqi onomalogiya problemlərinin həlli zəruriliyi
191
Türk mənşəli şəxs adları dünya xalqlarında
193
Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemləri
200
Azərbaycan terminologiyasının müasir vəziyyəti
və qarşıda duran vəzifələr
204
Azərbaycan dilinin onomalogiyası
207
Poetik onomastika
210
Ümumi dilçilik
212
Professor Afad Qurbanov – Onomastika Məktəbinin ya ra dıcısı
215
Dilçiliyimizin ağsaqqalı
218
Azərbaycan Onomastikası Məktəbi
223
Dilçiliyimizin aktual problemləri haqqında
kon sep tu al araşdırma
227
Azərbaycan şəxs adları ensiklopediyası
231
Afad Qurbanov latın qrafikalı hazırkı Azərbaycan
əlif a sı nın müəllifi kimi
236
Son söz əvəzi
239
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Əzizxan Vəli oğlu Tanrıverdinin
çap olunmuş əsərlərindən:
Тürk mənşəli Azərbaycan antroponimləri (1996),
“Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları (1999),
XVI əsr qıpçaq (половес) dilinin qrammatikası (2000),
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili (2006),
“Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası (2008),
Dilimiz, mənəviyyatımız (2008),
Poeziyanın dili, dilin poeziyası (2008),
Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs adları (2009),
Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası (2010),
“Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu (2012),
“Dəli Kür” romanının poetik dili (2012),
Anarın nəsri (2013),
“Dədə Qorqud kitabı”nın obrazlar aləmi (2013)
Dədə sözü işığında (2014),
Çal qılıncını, xan Qazan! (2015),
“Dədəm Qorqud”un zamanı (2015),
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası (2015),
“Koroğlu”nun şeir dili (2015)...
Yığılmağa verilib: 10.01.2018
Çapa imzalanıb: 10.05.2018
Kağız biçimi: 84x108 1/32
Ümumi həcmi: 15.5 ç.v.
Sayı: 1 000
Ofset çap üsulu ilə.
Baskı ve Cilt Yeri:
İmak Ofset Basım Yayın Tic. ve San. Ltd. Şti.
Atatürk Cad. Gök Sokak No:1 Yenibosna / İstanbul – TURKEY
www.imakofset.com.tr
ISBN 9 789952 810899
Dostları ilə paylaş: |