28
hissəsinin sularını toplayan Göy Nil çox suludur. Çay öz
axırıncı qolu Atbaranın mənsəbindən aşağı 2700 km məsafədə
heç bir qol qəbul etmədən,Böyük Səhranın şərq hissəsini
cənubdan şimala kəsib keçir və Aralıq dənizinə tökülməzdən
əvvəl özünün yaratdığı böyük deltada (sahəsi 22 min kv.km) bir
çox qollara ayrılır.
Nil səhrada qutuvarı terraslı dərə ilə axır. O burada
Nubiyə qumdaşlarını və kristallik süxurları kəsir və böyük
dirsəklər yaradır. Səhrada çay bir çox astanalar əmələ gətirir.
Bu astanalar hələ Misir fironları dövründən səyyahların qitənin
içərilərinə (bu yeganə yoldur) daxil olmasına ciddi maneə
törətmişdir. Qədim Misirdə hələ 5500 il əvvəl Nil çayının
rejimini öyrənmək üçün müşahidələr aparılmağa başlamışlar.
Qədim yunan tarixçisi Herodot Misiri Nilin bəxşişi
adlandırmışdır.
Misir ərazisində çay geniş terraslı vadi ilə axır. Bu
sahədə Nil dərəsi olduqca sıx məskunlaşmışdır.
Nil çayının səviyyəsi yuxarı axarında iyun ayından
başlayaraq qalxır və yüksək səviyyə dalğası çayın orta-aşağı
axarında yalnız avqust və sentyabrda çatır. Çay Böyük
Səhradan keçdikdə öz sularının yarıya qədərini itirir. Buna
baxmayaraq, Qahirə yaxınlığında onun səviyyəsi 6-7 m-ə
qalxır.
Nil çayı üzərində suvarma məqsədi ilə kiçik
hidrotexniki qurğular hələ eramızdan çox əvvəl tikilmişdir. Son
iki əsrdə bu çay üzərində bir neçə bənd inşa edilmişdir.
Bunlardan ən böyüyü SSRİ-nin bilavasitə köməyi ilə tikilmiş
yüksək Asuan bəndidir.
2
Zair sululuğuna görə yalnız Amazon çayından geridə
qalır. Konqo çökəyinə meyli olan geniş ekvator və subekvator
qurşaqlarının səth suları bu çaya axır.Zair hövzəsində çay
şəbəkəsi sıx, çaylar (hətta kiçik çaylar belə) çox suludurlar.
Çayın başlanğıcı Luapula çayının sağ qolu Zambezidir.
Çay Zair adını yalnız Mveru kölündən çıxan Luvua və Lualaba
29
çayları birləşdikdən sonra alır. O, iki dəfə ekvatoru kəsir Çay
sağdan və soldan (yəni şimal və cənub subekvator
qurşaqlarından) bir çox qol qəbul edir. Onun sutoplayıcı
hövzəsinin və qollarının çoxu ekvatordan cənubdadır. Çayın sol
qollarının sahəsi sağ qollarının sahəsindən iki dəfə böyükdür.
Zairin ən böyük sol qolu Kasai çayıdır. Bu çay bütün Lunda və
Qərbi Katanqa yaylalarının şimala meyli olan sahələrinin
suyunu toplayır. Sağda böyük qollar Uele-Ubanqidir. Çay
qollarının və sutoplayıcının qeyri-bərabər paylanması, sahənin
assimetrikliyi su rejiminə təsir göstərir. Ümumiyyətlə Zair il
ərzində çox sulu olur. Lakin cənub yarımkürəsi yayında
(noyabr-fevral aylarında) cənub qollar çaya daha çox su gətirir.
Bu vaxt çayda səviyyə çox qalxır. İkinci zəif səviyyə qalxması
şimal yarımkürəsinin yay fəslində olur. Yüksək və alçaq
səviyyə arasında fərq başqa çaylarda olduğu kimi çox da böyük
deyildir. Yüksək səviyyə zamanı su sərfi 60 min kub.m/san,
alçaq səviyyə zamanı 30 min kub.m/san-dir.
Zair çayı və qolları üzərində bir çox astana və şəlalələr
vardır.Onun yatağı okean dibində 2000 m dərinliyə qədər
davam edir və bu çay okeana o qədər su gətirir ki, böyük
məsafədə okean suyunun rəngini dəyişir və şirinləşdirir.
Niger öz mənbəyini subekvator qurşağında bol yağıntılı
yüksəkliklərdən (Leone-Liberiya massivindən) götürüb, böyük
məsafədə şimal-şərqə, Böyük Səhraya tərəf axır və 16-17 şimal
enliklərində öz istiqamətini dəyişib, şərqə, sonra isə cənub-
şərqə axır. Öz yolunda Niger böyük bir yarımdairə cızır və
dənizə töküldüyü yerdə sahəsi 25 min kv.km-dən çox olan delta
yaradır. Niger öz yuxarı və aşağı axarında çox suludur. Orta
axarında o suyunun əksəriyyətini qumlara hopdurur və
buxarlanmaya itirir. Burada çayın suyundan suvarma məqsədi
ilə də çox istifadə edilir. Sebu və Timbuktu şəhərləri arasında
çay çox geniş bir sahədə qollara ayrılır, böyük subaeral delta və
bataqlıqlar əmələ gətirir. Nigerdə maksimal axım may-
oktyabrda
olur.
Ümumiyətlə
çay
mürəkkəb
rejimə
30
malikdir.Yuxarı axarda çox sulu, orta axarda az sulu, aşağı
axarında isə nəhəng bir çaydır. Burada onun eni 4-5 km,
dərinliyi 20-30 m-dir. Niger də Nil və Konqo kimi astanalı
olduğundan gəmiçiliyə az yararlıdır.
Gölləri.
Afrikada müxtəlif mənşəli göllər vardır. Ən böyük
göllər tektonik çökəklərdə yerləşir. Səhra və semiarid
vilayətlərin çökəklərində relikt göllər, yaxud onların qurumuş
çalaları qalmaqdadır.Vulkanik ərazilərdə vulkan gölləri
vardır.Qvineya körfəzinin şimal sahilində isə laqunalara rast
gəlmək mümkündür.
Neogendən əvvəl Afrikada çox böyük relikt göllər
olmuşdur.Çad və Konqo çökəyinin geniş bir hissəsini tutan
göllərin bir qismi iqlimin aridləşməsi nəticəsində ya tamamilə
qurumuş, yaxud dayaz və kiçik göllərə çevrilmişdir (Çad,Əl-
Cuf, Kattara, Atlas və Tunis Şottları, Makarikari, Nqami ).
İqlimin tərəddüdü ilə əlaqədar olaraq Şərqi Afrika yaylası
göllərinin də səviyyəsi xeyli aşağı düşmüşdür, onlardan bək
çökəklərin az bir hissəsini tutur (Rudolf,Rukva və s.).
Afrika
göllərinin əksəriyyəti şərqi Afrika
qrabenləri zonasında yerləşir.Burada sahəsinə görə ən böyük
göl Viktoriya,dərinliyinə görə isə Tanqanikadır.Bu göl Baykal
gölündən sonra dərinliyinə görə dünya gölləri arasında ikinci
yerdə durur.
Ъядвял 10.
Африканын бюйцк эюлляри.
Эюлцн ады
Сащяси (км
2
) Максимал
дяринлийи
(м-ля)
Дяниз
сявиййясиндян
йцксяклийи
(м-ля)
Викторийа
Танганика
Нйаса
68000
32900
30800
80
1435
706
1136
773
472