31
Рудолф
Мверу
Алберт
Киву
Едуард
Чад
Тана(Дембеа)
8500
5000(йахын)
4200
3000
2000
10000(дашгын
заманы
20000)
3100-3600
73
14
48
780
114
7(йахын)
72
375
931
619
1460
912
240
1830
Vulkan-bənd göllərindən ən böyüyü Həbəşistan
yaylasındakı Tana gölüdür.Göllər şərqi Afrika landşaftının ən
görkəmli elementlərindən biridir.Şirin sulu olduğundan yerli
əhali qədimlərdən bu göllərin sahilində məskən salmışdır.Səhra
gölləri və axarsız göllərdən Rudolf gölünün suyu duzludur.Çad
gölündən Bedele çökəyinə olan yeraltı axar onun suyunu şirin
saxlayır.
Torpaq və bitki örtüyü
Afrikada torpaq və bitki örtüyünün yayılmasında enlik
coğrafi zonallıq qanunu özünü başqa materiklərdə olduğundan
daha aydın göstərir.Bunun başlıca səbəbləri materikin
ərazisinin şimal və cənub yarımkürələrdə bərabər paylanması
və əksərən düzənlik və yaylalardan ibarət olmasıdır. Ekvatorial
torpaq və bitki zonalarından subtropik qurşaqlara qədər coğrafi
zonalar hər iki yarım- kürədə inkişaf etməklə, qoşa zonallıq
əmələ gətirir.Enlik coğrafi zonallıqla yanaşı torpaq və bitkilərin
yayılmasında yüksəkliyə görə zonallıq da müşahidə edilir.Bu
şaquli zonallıq xüsusilə daha yüksək Şərqi Afrikada,Həbəşistan
yaylasında və vulkanik dağlarda,həmçinin Atlas,Kap və Əjdaha
dağlarında daha aydın görünür.
Afrika isti olduğundan dördüncü dövrdə,yüksək
enliklərdə iqlimdə baş verən dəyişikliklər (iqlimin soyuması)
burada torpaq və bitki örtüyünün inkişafına ciddi tə’sir göstərə
bilməmişdir.Arxey və proterozoy eralarından bəri çox hissəsi
32
dəniz transqressiyaları ilə örtülməyən bu materikdə bitki örtüyü
eralar boyu təkmilləşmiş və zənginləşmişdir.
Ekvatorial zonanın bitki örtüyündə isə üçüncü
dövrdən,hətta mezozoy erasından qalmış bitki nümayəndələrinə
təsadüf edilir.Afrikanın bitki örtüyü paleotropik,qolarktika və
Kap vilayətlərinə daxildir.Burada olan 40000-dən artıq bitki
növünün çox hissəsi paleotropik vilayətdədir.Afrikada 9000-ə
qədər endemik bitki növü vardır.
Шякил 33. Торпаг юртцйц.
Afrikada isti sevən bitkilərin yetişməsi üçün çox
əlverişli şərait mövcuddur.Lakin rütubətin qeyri-bərabər
paylanmasından burada çox sıx rütubətli ekvatorial meşələr və
33
seyrək ağaclı,sıx və hündür otlu savannalarla yanaşı,bitkisi
olduqca kasıb olan,yaxud tamamilə bitkisiz ərazilər də
vardır.Beləliklə,Afrikada bitki örtüyünün yayılmasında yalnız
istiliyin bolluğu kifayət deyildir.Rütubət bolluğu üzvi aləmin
xarakteri və sıxlığını müəyyən edən ən başlıca təbii amildir.
Afrikada
tropik,ekvatorial
və
subtropik
qurşaqlarda
zonal
torpaqlar
daha
geniş
ərazilərdə
yayılmışdır.Bununla yanaşı dağlıq sahə torpaqları və
düzənliklərin intrazonal torpaqları da xeyli sahə tutur.
Ekvatorial zonada və Şimali Qvineya yüksəkliyində
daima rütubətli tropik meşələr altında qırmızı-sarı laterit
torpaqlar inkişaf etmişdir.Çox sıx və mərtəbəli tropik meşələr
altında inkişaf edən bu torpaqların səthinə heç vaxt günəş
şüaları düşmür.İl boyu torpaq çox nəm olur və qələviləşməyə
məruz qalır.Yüngül və tez həll olan komponentlər alt qatlarda
toplanır.Bəzi yerlərdə bu torpaqlar qədim laterit aşınma qatı
(dəmirli aşınma qatı) üzərində inkişaf edir. Bəzi yerlərdə isə
onlar alüminium-ferrum tərkiblidir.Mexaniki tərkibi gilli,qumlu
və qumsaldır.
Daima rütubətli qiley meşələri zonasında intrazonal
torpaqlar,Konqo çökəyinin dibində laterit-qiley torpaqlar,çaylar
boyu ensiz zolaq əmələ gətirən allüvial torpaqlar,Qvineya
körfəzinin şimal sahili boyu inkişaf etmiş manqr meşələrinin
bataqlıq torpaqları,nəhayət olduqca az sahədə inkişaf etmiş
(Lome ətrafında) tropik qara torpaqlar yayılmışdır.Bu axırıncı
tip adətən yağıntıların miqdarı xeyli az olan sahələrdə əmələ
gəlmişdir.
Ekvatorial zonanın bitki örtüyü çox zəngindir. (Konqo
hövzəsində 4 dərəcə şm.e. ilə 5 dərəcə c.e. arasında,Qvineya
körfəzinin şimal sahilində 8 dərəcə şm.e.qədər)-3000-dən artıq
ağac növü vardır.Meşələr mərtəbəlidir.Meşələrin içərisi çox
qaranlıq olduğundan ot bitkisi yox dərəcəsindədir.Lakin rütubət
və qaranlığı sevən kollar və lianlar (sarmaşıqlar) sıx və
keçilməz cəngəlliklər yaradır.Bu zona üçün həmişəyaşıl
34
meşələr xarakterikdir.İl boyu temperatur yüksək- dir və az
tərəddüd
edir,yağıntılar
isə
1500-2000
mm-dən
artıqdır.Piptadeniya,seyba,terminaliya və s. ağaclar bu meşələr
üçün çox səciyyəvidir.Məhsuldarlığı cəhətdən ekvatorial
qileylər (meşələr) başqa meşələrdən çox irəlidir.Belə ki, bir
hektar sahədə 400-700 ağac olur.Bunlardan yalnız 4-5-i eyni
növə aiddir.
Шякил 34. Тябии ландшафт типляри.
Hündürlüyü 50-80 m-ə çatan nəhəng ağaclar,yağ
palması (Elaeis guinensis),rafiya (şərab palması Rhaphia),seyba
(Ceiba tonningi),kola (Cola nitida) və fikuslar tropik meşələrdə
ən yüksək mərtəbəni təşkil edir. Aşağı mərtəbələrdə banan,
müxtəlif ayıdöşəyiləri, liberiya qəhvəsi (Coffea liberica),
lianlar, landofilya, səhləb çiçəyi, danaayağılar, yosunlar və s.
35
(kolamus, palma rotanq, okean sahilində manqr meşələri) geniş
yayılmışdır.Tropik meşələrdə bir çox qiymətli və mənfəətli
ağac növləri vardır. Bunlardan çörək ağacı (Sterculia
africana,Ophalo carpum procerum), sarı ağac, səndəl ağacı,
kola, kauçukluların bir çox növü, çox möhkəm oduncağı olan
eben ağacı, yağ palması, liberiya qəhvəsi, okean sahillərində
kokos palması (hind qozu) və s. göstərmək olar.
Ekvator zonasına paralel olaraq şimalda və cənubda
nisbətən ensiz zona əmələ gətirən, dövrü rütubətli tropik
meşələrin və hündürotlu savannaların qırmızı laterit torpaqları
yayılmışdır. Bu zonada yarpağını tökən meşələr, çay boyu
sahələrdə isə həmişəyaşıl qalereya meşələri yerləşir. Tipik
savanna ilə rütubətli qileylər arasında ensiz park meşələri
uzanır.Bunlar bir növ savannaları xatırladır. Hündürboylu taxıl
otları olan savannada pandanus,fikuslar və başqa ağaclardan
ibarət seyrək meşələr yerləşir.
Savanna torpaqları və bitkiləri zonası rütubətli meşələr
zonasını şimaldan və cənubdan,dağ savannaları isə şərqdən
əhatə edir. Qvineya və Sudanda savannalar Atlantik okeanının
sahillərindən yuxarı Nil çökəyi bataqlıqlarına qədər uzanır və
öz növbəsində səhralar zonası ilə əhatələnir. Şimal yarımkürəsi
savannalarında qırmızı, qonur, cənub yarımkürəsində isə
qəhvəyi-qırmızı torpaqlar inkişaf etmişdir.
Savannaların bitki örtüyü müxtəlifdir. Burada ən geniş
sahələr
hündürboylu otlar (taxılkimilər və s.),seyrək
meşələr,çay ətrafı sahələrdə isə qalereya meşələri ilə örtülüdür.
Ağac bitkilərindən baobab, çətirli zürafə akasiyası savannalarda
tipik mənzərə yaradır. Hündürboylu otlardan filotu, daşdayan
və s göstərmək olar.
Savanna daxilində bir neçə zona ayrılır. Bu zonalar
arasında keçid tədricidir. Ekvatorial qileylərlə sərhəddə yağıntı
çox, quraq dövr qısa (2 ay) olduğundan hündürboylu hiqrofil
otlar və qileylərdə yayılmış ağacların bir çoxuna rast gəlinir
(yağ palması-Elaeis guineensis, pandanus, yağ ağacı-
36
Buthyrospermum, palma dum-hiphaena və s.).Şimala getdikcə
yağıntılar azalır, quraq ayların sayı artır, bitki örtüyündə
kserofitlər üstünlük təşkil edir. Qvineya- Sudan savannalarının
orta qurşağı orta boylu otlardan,tək-tək bitən baobab və zürafə
akasiyası ağaclarından ibarətdir. Sıx meşələr yalnız çay
dərələrindədir. Savannaların şimal qurşağında alçaq-seyrək
otlar və akasiya kolluqları inkişaf etmişdir. Kollu akasiya və
tikanlı kollar,seyrək meşələr cənub yarımkürə savannalarında
daha geniş ərazi tutur. Savannaların bu qurşağında yağıntıların
miqdarı az olsa da, il boyu müəyyən vaxtda düşür.Bu
qurşaqdan şimalda səhralaşmış savanna ensiz zolaq əmələ
gətirir.Sahil adlanan bu qurşaqda,bitki örtüyü çox seyrəkdir.Ot
bitkiləri azdır (aristida),quraqlığa davamlı kollar (Acacia albida
və s.) yayılmışdır. Bəzi yerlərdə qumluqlara təsadüf edilir.Çad
gölü,orta Nigerin dirsəyi bu qurşaqda yerləşir. Orta Niger, Çad
və Yuxarı Nil çökəklərində bataqlıqlarda papirus,qamış
cəngəllikləri,tək-tək ağaclar yayılmışdır.
Cənubi Afrikada səhra zonası ensiz olduğundan və
burada səhra materikin şərq sahilinə çixa bilmədiyindən,onu
çox yerdə müxtəlif tipli savannalar əvəz edir. Geniş ərazi tutan
savannalar Konqo çayının sol qollarının yuxarı axarını,
Okovanqo, Kunen çaylarının yuxarı axarlarını və Zambezinin
bütün hövzəsini (Nyasa, Tanqanika göllərinin ətraf sahələri də
daxil olmaqla) tutur. Burada Anqolanın yüksək otlu
savannaları, seyrək meşələri, Zimbabve və Mozambikin seyrək
meşələri, çay boyunca qalereya meşələri yayılmışdır. Böyük
çayların daima rütubətli geniş terraslarında və vadilərində isə
rütubətli tropik meşələrə təsadüf edilir. Çökəklərdə və subareal
delta bataqlıqlarında papirus və qamış bitir.
Böyük Səhranın cənub yarısında (təxminən 25°-26°
şm.enindən cənuba) tropik səhra bitkiləri yayılmışdır.Burada
səhralaşmış savannaya paralel olaraq otlu-kollu səhra qurşağı
uzanır. Taxılkimilərdən Aristida papposa, A.Funicalata və s.
kollardan xırda boylu akasiyaların növlərinə, qədim dərələrdə
37
isə palma talalarına rast gəlinir. Böyük Səhranın daha geniş
daxili hissələrində kolluq səhra bitkiləri yayılmışdır. Kök
sistemi yaxşı inkişaf etmiş alçaq boylu, yastıqvarı kollar çox
seyrəkdir. Bu sahədə torpağın səthi çılpaqdır.
Böyük Səhranın şimal yarısında subtropik səhra tipli
otlu-kollu sahə daha geniş areala malikdir. Taxılkimilərdən
şiyavər, kollardan akasiya, innab, qərbdə Atlantik okeanı
sahilində kaktusabənzər südlüyənlər, müxtəlif kollar, daşlı
səhralarda yastıqvarı tikanlı kollar (Anabasis aritiodes), qumlu
səhralarda taxıl kimilərdən aristidanın növləri, kollardan retam,
cır moruq, şoranlarda halofitlər yayılmışdır. Böyük Səhranın
vahələrində, Nil vadisində xurma palması, bağlar və taxıl
zəmiləri əsas yer tutur. Şimali Afrika səhralarında ən geniş yer
tutan tropik və subtropik səhra torpaqlarıdır.
Cənubi Afrikada tipik səhra bitkiləri yağıntısı az olan
qərb sahilə sıxışdırılmışdır. Namib səhrasında sukkulent
bitkiləri olan səhra formasiyası,onu şərqdən əhatə edən
yüksəkliklərdə
isə
otlu-kollu
səhra
bitkiləri
yayılmışdır.Kalaxari çökəyinin geniş hissəsini səhralaşmış
savannalar tutur. Burada akasiya kolları,ağacları və seyrək taxıl
otları yayılmışdır. Tipik səhra bitkiləri Kalaxarinin cənub-qərb
kənarındadır.Karru yaylasında kolluq, sukkulent bitkili səhralar
və yarımsəhralar,ondan şərqdəki yayla və yüksəkliklərdə isə
əsasən müxtəlif ot bitki formasiyaları,taxıllardan Themeda
triada,şırımlı topalın müxtəlif növləri,okeana tərəf baxan
yamaclarda,
otlu-ağaclı-kollu
kserofit
bitkilər
yayılmışdır.Cənub tropiki enliklərində tipik səhra torpaqları
yalnız Namib səhrasında,Narınc çayı hövzəsində və
Kalaxarinin cənub-qərb qumlu sahələrindədir.Qalan sahələrdə
qırmızı-qonur,dağ qırmızı-qonur torpaqları,Kalaxaridən cənub
və cənub-şərqdəki yüksəkliklərdə az sahədə tropik qara
torpaqlar,boz-qəhvəyi,dağ boz-qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır.
Afrikanın şimal və cənub ucqarlarında subtropik
bitkiləri və torpaqları inkişaf etmişdir. Şimali Afrikada Aralıq
38
dəmizi sahili boyu səhralaşmış çöllər uzanır. Burada alfa otu və
boz torpaqlar geniş yayılmışdır. Atlas dağlarının quraq cənub
hissəsi də (Səhra Atlası və Şott yaylası) bu formasiyaya
daxildir. Atlas dağlarında relyef və iqlimin müxtəlifliyi bitki
örtüyünün
müxtəlifliyinə
səbəb
olmuşdur.
Dağların
yamaclarında mantar palıdı (Quercus suber), daş palıd (Quercus
ilex) və başqa növlərdən ibarət həmişəyaşıl meşələr, hələb
şamından (Pinus halepensis), Atlantika sidr (Cedrus atlantica)
ağacından və s-dən ibarət iynəyarpaqlı meşələr, zeytun
plantasiyaları, cırtdan palmalar, tikanlı zizifus kolluqları və
s.inkişaf etmişdir.
Atlas
dağlarında, dəniz sahili düzənliklərdə və
dağətəyində subtropik sarı torpaqlar, dağlarda dağ-qonur meşə,
dağ-qəhvəyi torpaqları, Mərakeş yaylasında qəhvəyi və qara
subtropik torpaqlar geniş yer tutur. Kap subtropik vilayətində
az bir sahədə sarı torpaqlar,qalan sahələrdə isə qəhvəyi,dağ-
qəhvəyi, dağ-boz-qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Bu vilayət
daima yaşıl bərk yarpaqlı kserofit formasiyaları ilə Aralıq
dənizinin flora sahəsini xatırladır.Lakin Atlas dağları üçün
xarakter olan ağac bitkilərindən mantar palıdına, daş palıda və
s.Kap vilayətində rast gəlinmir. Bura üçün daima yaşıl kserofit
kollardan
Protolaesea,
Erilaceas
campositae,
dağlarda
podokarpus və s.ibarət dağ meşələri səciyyəvidir.
Şərqi Afrikada enlik zonallıq yüksəklik zonallığı ilə
əvəz olunur. Dağların çox rütubətli yamaclarında və rütubətli
dərələrdə daima yaşıl tropik meşələr, Həbəşistanın yüksək
yaylalarında isə dağ savannaları (bunun çox hissəsini dağ
çölləri tutur) yerləşir.
Madaqaskarda bitki zonaları qərbdən şərqə bir-birini
əvəz edir. Çox rütubətli şərq sahilboyunda və dağların şərq
yamacında rütubətli tropik meşələr inkişaf etmişdir (səyahətçi
ağacı, tamarind, müxtəlif palmalar), orta zonada otlu savanna,
şərqdə isə tikanlı kolluqlar zonası yerləşir.
39
Adanın şərq sahilində ensiz düzənlik sahənin dövrü
rütubətlənən tropik meşələri altında əsasən qırmızı-laterit
torpaqlar, dağların şərq yamacının daima rütubətli tropik
meşələri altında humuslu dağ lateritləri inkişaf etmişdir. Şərq
yamaclarda,yaylanın dövrü rütubətlənən tropik meşələrində və
hündür otlu savannalarında dağ qırmızı torpaqlar,qərb və cənub
sahil ovalıqlarında və dağətəyində kserofit tropik meşələrin
qəhvəyi-qırmızı,quru savannaların qırmızı-qonur torpaqları
inkişaf etmişdir. Madaqaskar ərazisində temperatur şəraitinin
eyni olmasına baxmayaraq şərqdən qərbə yağıntıların
miqdarının kəskin azalması coğrafi zonaların meridian
istiqamətində uzanmasına səbəb olmuşdur. Burada coğrafi
zonallıq eyni zamanda oroqrafik şəraitlə сых əlaqədardır.
Heyvanları
Afrika heyvanlar aləminə görə başqa materiklərdən
kəskin fərqlənir. Burada olan müxtəlif heyvan növlərinin bir
çoxuna başqa materiklərdə, həmçinin Afrika ilə eyni coğrafi
enliklərdə yerləşən sahələrdə belə rast gəlmək mümkün deyil.
Materikin şimal hissəsi (Böyük Səhra və Atlas dağları)
Qolarktika zoocoğrafi vilayətinə, qalan hissəsi isə Həbəşistan
(Efiopiya) zoocoğrafi vilayətinə daxildir. Madaqaskar və ona
yaxın adalar Madaqaskar zoocoğrafi vilayətinə aid edilir.
Qolarktikanın Aralıq dənizi yarımvilayətinə aid edilən
Şimali Afrika heyvanlar aləminə görə Cənubi Avropaya (Aralıq
dənizi adalarına) çox yaxındır. Lakin burada özünəməxsus
heyvan növləri ilə yanaşı (tək hürgüclü dəvə, yallı qoyun,
Afrika dəvəquşusu, buynuzlu gürzə, Əlclzairdə və Mərakeşdə
quyruqsuz makaki meymunu və s.) Həbəşistan vilayəti üçün
səciyyəvi heyvan növlərinə də rast gəlinir (Atlas dağlarında
gözlüklü ilan və s.). Hər iki vilayət üçün səciyyəvi
heyvanlardan antilop, şir, vəhşi pişik, zolaqlı kaftar, çaqqal və
s. göstərmək olar. Bunlardan əlavə, Böyük Səhrada
40
sürünənlərin bir çox növləri, müxtəlif kərtənkələlər, quşlardan
flaminqo, dəvəquşu və s.vardır. Qışda buraya şimal
ölkələrindən külli miqdarda quşlar uçub gəlir.
Həbəşistan zoocoğrafi vilayətinin heyvanlar aləmi də
çox zəngindir. Bura üçün xarakterik heyvanlardan savannalar
zonasında yaşayan zürafə, tropik Afrikada geniş areala malik
olan şir (Leo-leo), hippopotam, kərgədan, Afrika fili, zebr
(şərqi və cənubi Afrikada), Afrika tovuz quşu (Konqo
hövzəsinin şərqində), qorilla, şimpanze və s.,həşəratlardan
canlılar üçün çox təhlükəli olan sese milçəyi,yırtıcılardan
savanna və seyrək meşələrdə çox yayılmış leopard, vəhşi pişik,
kaftar, gəmiricilərin bir çox növü geniş yayılmışdır. Afrikada
bir çox heyvanların arealını insan xeyli məhdudlaşdırmışdır.
Ümumiyyətlə əhalisi sıx olan yerlərdə heyvanlar, xüsusən
yırtıcılar çox qırılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |