Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 26 -
                                                
lərimizdə tez-tez istər Renessansın son vaxtlarına (XVI əsrə), istərsə də Ye-
ni Dövrün – XVII-XVIII əsrlərin filosoflarına müraciət etməli olmuşuq. 
Bununla həm kilsənin məngənəsindən qurtarmağa çalışan insanın yeni ide-
yalarının inkişaf mərhələlərini və trayektoriyasını izləmək, həm dövrün apa-
rıcı ideyalarının, mühitin insan təfəkküründə buraxdığı təsirləri aydınca gör-
mək, həm də Qərb və Şərq təfəkkürləri arasında yaranmış qarşıdurmanın sə-
bəblərini və gətirdiyi nəticələri öyrənmək mümkün olacaq.  
XVIII-XIX  əsrlərin  əhəmiyyətli və spesifik cəhətlərindən biri, bəlkə 
də birincisi, məhz bu dövrdə Şərq və Qərb təfəkkürlü insanların təfəkkürün-
də inkişafın fərqli istiqamətlərdə getməsidir. Məsələn, əgər orta əsrlərin nü-
mayəndələri olan Həllac və Ekxartın görüşlərində
1
 ortaq nöqtələr daha çox-
dursa, get-gedə belə nöqtələr azalmağa başlayır. XVII əsrdə Qərb təfəkkü-
ründə kamilliyə istiqamətlənən inkişaf yolu ilk növbədə elmin müəyyənləş-
dirdiyi və hakim olduğu maddi dünya ilə məhdudlaşmağa başladı. Maraqlı-
dır ki, sonsuzluqdan məhdud çərçivəyə salınan insanı bir pessimist ruh bürü-
məyə başlamışdı. Məsələn, Cəlaləddin Ruminin məşhur qamış obrazına Pas-
kalda da rast gəlinir, sadəcə fərqli bir təqdimatda. Hər iki mütəfəkkirin qa-
mış obrazı insan təcəssümüdür. Mövlanada qamışdan düzəldilmiş ney keç-
miş məkanının, əsl vətəninin həsrətindən nalə çəkir. O, bilir ki, daha ali bir 
məkana aiddir və buraya – bu maddi aləmə düşməklə o, əzab çəkir. Paskalın 
da qamışı düşüncəlidir və bu nəhəng dünyada, sonsuzluqda öz zəifliyini, 
acizliyini dərk edir. Onun nə bir güman yeri, nə  də tutacaq dəstəyi var və 
yalnız şüurunun çata biləcəyi şeylərlə hər hansı əlaqəsi mümkündür (20, s. 
285). Paskal da sufilər kimi bütün dünyanı insanın simasında görür. Lakin 
bu, artıq makro və mikro aləmlər deyil. Bu, insanın təbiətin bir hissəsi, daha 
doğrusu, qara kiçik bir nöqtəsi olmasıdır. İnsan birdən birə nəhəng bir son-
suzluq qarşısında tək və gücsüz qalıb. E.Kassirer yazır: “Kopernik sistemi 
XVII əsrdə inkişaf edən fəlsəfi aqnostisizm və skeptisizmin ən qüdrətli si-
lahı oldu” (17, s. 17). Bəli, insan özünə güvənir və öz dünyasında məhdud-
laşır, lakin bu, sonsuzluğa qapı açmırdı. Bu, sonsuz dünya qarşısında sonlu 
bir varlığın yaşadığı hisslərdir. Paskal yazır: “ İnsan öyrənməni özündən 
 
1
 Ekxart və Həllac, eyni zamanda, Həllac və Nikolay Kuzanlı görüşləri arasında müqa-
yisə üçün bax: 1, s. 57-60, 141-144 və s. 

---

Fəlsəfə tarixi 
 
 
- 27 -
başlasa, anlayardı ki, onun öz hüdudlarından çıxmaq imkanı yoxdur. Müm-
kün deyil ki, hissə tamı dərk etsin! – Bəlkə ümid var ki, tamın elə hissələrini 
dərk etsin ki, onun ölçülərinə müvafiq gəlir? Lakin bu dünyada hər şey elə 
dolaşıq və qarşılıqlı  əlaqəlidir ki, bir şeyin başqasından və ümumiyyətlə 
bütöv dünyadan ayrı şəkildə mənə qeyri-mümkün görünür” (20, s. 285).  
Yalnız Paskalda deyil, həmin dövr bir çox Avropa mütəfəkkirində orta 
əsrlərin ənənəsinin – insanın mənəvi dünyasına, ruhuna müraciət etmək və 
s. izlərini görmək mümkündür. Yəni bir sıra tədqiqatçının da təsdiqlədiyi 
kimi, XVI-XVII, o cümlədən XVIII əsr keçid dövrü idi (10, s. 147-148). 
Maraqlıdır ki, həmin dövrün hadisələrini – inqilablar, elmi kəşflər, ixtiralar, 
elm və din arasında hələ də soyumaq bilməyən çəkişmələri və s. də bu keçi-
di stimullaşdıran, həm də onun təzahürü kimi xarakterizə etmək olar. Yəni 
insan bir-birinin ardınca yeniliklərlə üzləşir və onların hansı nəticəyə səbəb 
olacağını təqribi bilərək bəzən kor-koranə, bəzən də müəyyən plan və layi-
hələr əsasında onları inkişaf etdirirdi. Bu, yeni təfəkkürə, Qərb təfəkkürünə 
keçid idi.  
XVIII-XIX əsrlərin daha bir spesifik cəhəti – düşüncənin iki fərqli, la-
kin bir-birini tamamlamalı olan – rasional və irrasional mərhələlərin  əks 
qütblərə çəkilməsidir. Düzdür, bu proses əvvəlki əsrlərdə artıq başlanmışdı 
və kifayət qədər irəliləmişdi. Yəni rasional təfəkkür praqmatikliyinə, insanı 
var olduğu maddi dünyada daha əmin və hakim hiss etdirdiyinə görə daha 
çox tərəfdar toplaya bilirdi. Əvəzində qidası ilahi aləmdən gələn, insanın 
mütləq şəkildə fövqəlqüvvə ilə əlaqəsini şərtləndirən irrasional idrak uduz-
maqda idi. Başqa sözlə desək, keçidlik cəhəti özünü burada da göstərirdi və 
bunun gözəl nümunəsini Leybnisin (1646-1716) ardınca Canbattist Vikonun 
(1668-1744) prinsiplərində görmək olar: “Allah dünya haqqında kamil bili-
yə sahibdir, çünki Özü yaradıb. İnsan Yaradılmış olduğuna görə, dünya haq-
qında bilikləri də kamil deyil. ...Biz ancaq özümüzün edə bildiyi və yaratdı-
ğı şeyi bilmək qüdrətindəyik” (22, s. 317-318). Bəli, insanın bir şeyi tam və 
kamil bilməsi üçün onu özü yaratmalıdır. Özü yaratdığı dünyada Kamil ola 
bilirsə, onun başqa bir dünyaya ehtiyacı yoxdur. Ağılın gücü artırdı və insan 
onun maddi xeyrini həm məişətdə, həm də cəmiyyətdə gördükcə, mənəviy-
yatının da xeyrini ona bağlamağa çalışırdı.  

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 28 -
Hələ Renessans dövründə əsası qoyulmuş bu hiss – ağılın mütləq qüd-
rətinə inam – kilsədən, sxolastikadan uzaqlaşma, daha doğrusu, imana, dini 
doqmalara ağlın gücü və mövqeyindən dəyər verməklə özünü göstərdi. Yeni 
Dövrdə isə  təfəkkürlərdəki müəyyən azadlıq istəyi daha da dərinləşməyə 
başladı. Haydegger yazır: “Yeni Dövrün tarixinin mahiyyəti azadlığın növ-
lərinin bütün diapazonunun reallaşmasındadır. Bu azadlığa hökmən bəşəriy-
yətin məqsədlərinin müstəqil təyini üçün insanın mütləq hakimiyyət hüququ 
da daxil olduğu və belə bir hüquq mahiyyətcə və qəti olaraq hakimiyyətin 
dayağını  şərtləndirdiyinə görə, yalnız Yeni Dövrün tarixində  və bu tarixin 
özü olaraq hakimiyyətin özü özünə səlahiyyət verməsi əsas reallığa çevrilir” 
(23, s. 268).  
Yaranışından azad doğulan insan kölə olmaqdan bezmişdi, azad ol-
maq istəyirdi. Burada ilk növbədə məsuliyyət kilsə üzərinə düşürdü: insan-
lara öz günahlarının əvəzində İsa Məsihi çarmıxa göndərdiyinə görə bütün 
sevincləri, ləzzətləri haram buyuran və onu əbədi günah sahibi kimi alçal-
dan, onu öz azadlığı və düşüncəsi ilə İsadan uzaqlaşmaqla daha artıq bataq-
lığa girməməsi üçün kilsə buyruqlarından kənara çıxmağı qadağan edən və 
əks təqdirdə amansızcasına həyatdan ən qəddar şəkildə mərhum edən kilsə. 
Bu etiraz ilk növbədə özünü protestantlıqda göstərsə də, bu da bir başqa if-
rata yol açdı: qəddarlıq qəddarlıqla əvəz olundu. Məsələn, cərəyanın başında 
duran və əsas islahatların – “Xristian imanının təlimatları”nın (“İnstitutio re-
ligionis Christianae”) müəllifi olan Jan Kalvinin dövründə, müasirlərinin də 
etiraf etdiyi kimi, Cenevrədə (XVI əsrdə həmin dövr protestantlığın mərkə-
zi) “verilən qərarlar qan və odla yazılırdı” (21, s. 274). Daha vacibi isə, Kal-
vinin fikrinə görə, “insan təbiətinə görə  şərə  və narazılığa meylli olduğu 
üçün daim onu tutub saxlayan möhkəm yüyən lazımdır. Həqiqətən Allaha 
layiq iman mütləq sərt olmalıdır – ona mərhəmət, rəhmdillik və başqa bəşəri 
zəifliklər yad olmalıdır. Və günahsız birini mühakimə etmək daha az şərdir, 
nəinki günahkarın mühakiməsizliyi” (21, s. 275). Və bu qərarın nəticəsi idi 
ki, edam olunanların, həbsxanada çürüyənlərin sayı-hesabı yox idi. Sadəcə 
əvvəllər inkvizisiya idi, indi isə konsistotiya (Geniş bax: 21, s. 273-309).  
Bunları görən insan üzünü kilsədən və onun simasında Tanrıdan mad-
di aləmə çevirirdi. Deyilənlərdən nəticə çıxararaq həmin dövrdə düşüncələr-

---