Ağarəhim Əsərlər
4
―Lüğəti-türki‖ adlı əsərini Peterburq şəhərində nəşr etdirmişdir.
Şübhəsiz, bu tədqiqatların hər biri XIX əsr Azərbaycan dili və onun
tədrisinin inkişafı tarixi üçün yüksək qiymətləndirilməlidir. Bu təd-
qiqatlar ibtidai məktəbdə ana dili təlimi üzrə iş aparmağa müəyyən
elmi əsaslar vermişdir. Bunlardan faydalanaraq A.O.Çernyayevski,
R.Əfəndiyev, Q.R.Mirzəzadə və s. tərəfindən ibtidai siniflərdə ana
dili təlimi üzrə aparılan işlər bir qədər
genişləndirilmiş və təkmil-
ləşdirilmişdir.
XX yüzilliyin əvvəllərində H.Qaradaği, H.Mahmudbəyov,
M.H.Rüşdiyyə və başqaları öz tədqiqatlarında kiçik yaşlı məktəbli-
lərə cümlə qurmaq, cümləni suallarla genişləndirmək və başqaları
ilə ünsiyyətdə olmaq bacarıqları aşılanmasından bəhs etmişlər.
Bir sıra mənbələrə (arxiv materiallarına) görə Azərbaycanda ilk
―Əlifba‖ dərsliyinin müəllifı M.F.Axundov olmuşdur.
Təəssüf ki,
onun ―Əlifba‖ dərsliyinin yazılma tarixi və özü hələlik məlum de-
yildir. Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan (tatar) şöbəsi-
nin inspektoru işləyən milliyyətcə rus olan, A.O.Çernyayevski qısa
bir müddətdə ərəb əlifbasını öyrənmiş, sövti üsulla ―Vətən dili‖ adlı
dərsliyini yazıb çap etdirmişdir. Bu kitab Azərbaycan uşaqları üçün
ikinci ―Əlifba‖ dərsliyi olmuşdur.
1882-ci ildə R.Əfəndiyev müəllimi A.O.Çernyayevskinin hə-
min kitabının üzünü daşa basmasına köçürmüşdür. 1888-ci ildə
A.O.Çernyayevski S.Vəlibəyovla birlikdə ―Vətən dili‖ kitabının
ikinci hissəsini çap etdirmişdir. Onlar həmin kitabın giriş hissəsin-
də bir sıra dil materiallarının öyrədilməsi ilə əlaqədar tövsiyələr
vermişlər.
1899-cu ildə R.Əfəndiyev ―Uşaq bağçası‖
dərsliyini çap etdir-
mişdir. Müəllif bu kitabda Azərbaycan dilinə yaramayan, ərəb
məxrəci ilə tələffuz olunan səkkiz ərəb
hərfini əlifbadan kənarlaş-
dırmışdır. Nəticədə 32 hərfdən 24-nü saxlamışdır. Həmin hərflər
əsasında ―Uşaq bağçası‖ kitabında 24 dərs vermişdir.
R.Əfəndiyevin 1901-ci ildə ikinci dərsliyi — ―Bəsirət-ül-ətfal
qiraət‖ kitabı nəşr edilmişdir. Beləliklə də Azərbaycan dilinin tədri-
si tarixində R.Əfəndiyevin öz xüsusi mövqeyi olmuşdur.