www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
25
orta böyüklükdə bir şəhər olaraq, Orta Asiya səhrasının ortasında
həyatına davam edir. “Ordularının keçdiyi yerdə ot bitməz” deyilən,
monqol əsgərləri tərəfindən yandırılan Kültəpə isə hələ də boşdur.
Qoruq ərazisi olaraq tarix tədqiqatçılarının ixtiyarına verilmişdir. Doğru
olan bu qərarla Kültəpənin əbədi boş qalacağı görünür və xalqın
monqollar haqqındakı fikri bir daha özünü isbatlayır.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
26
YESİ MƏHƏLLƏSİ
Türkistan şəhərinin Çimkənd girişindəki Yesi Orta Asiyanın
ənənəvi memarlıq üslubunda tikilmiş evlərdən ibarət bir məhəllədir.
Hər ev, bağçasıyla birlikdə təxminən 500 metrlik torpaq ərazidə
tikilmişdir. Bir mərtəbəli kərpic evlərin həyət divarları da evlərin
divarlarının hündürlüyünə yaxındır və bütün bağçanı boydan-boya
örtür. Həyətin yüksək divarlarının küçəylə əlaqəsini təmin edən böyük
qapılar vardır. Bu qapılar iki hissədən ibarətdir: biri gündəlik istifadə
üçün insanların asan şəkildə girib-çıxmaqları üçün qoyulmuş, Anadolu
kəndlərində “qoltuq qapı” adlanan kiçik qapıdır, digəri isə
avtomobillərin daxil ola biləcəyi genişlikdə iki yana açılan böyük
qapılardır. Əgər ailənin avtomobili varsa, həyətin qapı girişindəki qismi
eyni zamanda qaraj vəzifəsini də yerinə yetirir. Bu səbəbdən bəzi
qapıların üstü avtomobili kölgələyəcək qədər örtülüdür. Həyətin qalan
hissəsi isə bostan olaraq istifadə edilir. Pomidor, badımcan, bibər kimi
tərəvəzlər və bəzi meyvələr burada yetişdirilir.
Həyət divarlarının bu hündürlüyü təhlükəsizlik səbəbiylə yanaşı,
ailə yaşantısının məhrəmliyindən qaynaqlanır. Çünki bu evlərin
həyətləri də evin bölmələrindən sayılır. Hər həyətdə yay gecələrinin
sərinliyinin səfasını çəkmək üçün qurulmuş, yerdən ayrı, yarım metr
hündürlüyündə ayaqlarla yüksəldilmiş, 5-6 metr ərazi genişliyində və
adına “dəstərxan” deyilən istirahət yerləri mütləq vardır. Dəstərxanlar
ətraflarına basdırılan üzüm asmaları və ya sarmaşıqlarla yaşıllandırılıb
kölgələndirilərək, gündüzlər oturub söhbət etmək, ailənin yemək
yeməsi üçün məkan halına salınır. Ailənin bağçaya əkdiyi çiçəklərin
böyük bir hissəsi, mütləq dəstərxanın ətrafındadır. Çiçəklər içində
yeddiverən güllərinə və özünə məxsus gözəl ətri olan reyhanlara
üstünlük verilir. Bahar gələndə qonaqlar dəstərxan üzərində içilən
çaylarla qarşılanır. Hətta, gecələr dəstərxanlar yay gecələrinin dadına
doymaq olmayan gözəl yuxuların görüldüyü yerdir. Bu kərpic evlərin
həyətlərində adətən Anadolunun bəzi yörələrində də oxşarlarına
rastlanan, günbəz şəklindəki ənənəvi çörək təndirləri vardır. Bu
təndirlərdə forma və böyüklük etibarı ilə Türkiyədə ramazan pidəsi
adıyla hazırlanan çörəklərə oxşar gözəl “nan”lar bişirilir. Nan sözü
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
27
farscadan Orta Asiya Türk ləhcələrinə keçmişdir və çörək mənasını
verir. Əgər ev sahibi Özbəkdirsə, bu nanlara əlavə olaraq “samsa”nı da
unutmamaq lazımdır. Samsa xəmirin içinə quşbaşı ət və soğan
qoyularaq bişirilən bir çörək növüdür ki, təndirdən çıxdığı zaman hələ
də buxarı üstündə ikən yeməklə doymaq olmur. Buradakı insanların
çox sevdiyi bu piroq adətən “Özbək fast food”udur. Yol kənarlarına
qurulan təndirlərdə də samsa bişirilib satılır. İşi tələsik olanlar ayaqüstü,
ucuz yolla aclığının qarşısını belə alırlar.
Ənənəvi Türkistan evlərinin həyətlərinin mühüm elementlərindən
biri də odun ocaqlarıdır. Həyətin evə yaxın bir hissəsində qurulan bu
ocaqlarda ən hörmətli qonaqların süfrədə qarşısına qoyulan və təntənə
ilə yeyilən başlar bişirilir. Böyük qruplara təqdim olunan “beşbarmaq”
yeməyi və at ətinin ən nəfis halı olan “kazı” da bu ocaqlarda qaynayır.
Ocağın ev və dəstərhana yaxın olmasının səbəbi yeməklərin
soyumadan servisini etməkdir.
Kanalizasiya sisteminin mövcud olmadığı şəhərdə tualetlər də
həyətin içində yerləşir.
Türkistanda həyətlər təkcə evlərin bağçaları deyil, ailə həyatının
mühüm bir hissəsinin yaşandığı məkanlardır. Bu səbəbdən həyətlər uca
divarlarla yad gözlərdən gizlədilir.
Kərpic evlərdə isə keçmiş vaxtların dar çadırlarında keçən
günlərinə təzad geniş məkanlar var. Evlərin xüsusilə salon hissələri
daha geniş olur. Bu genişlik sosial yaşantının da bir tələbi ola bilər.
Bayramlarda, toylarda, doğum günlərində dost və qohumların qatıldığı
böyük şənliklərdə bu geniş məkanlar ev sahibliyi edir. Salonun hər iki
tərəfinə döşəkcələr, yastıqlar qoyulur. Türkistanlılar onların üzərinə
uzanaraq dirsəklərini bu yastıqlara söykəyib söhbət etməyi çox
xoşlayırlar. Bu Türkistanlıların ən rahat oturmaq formasıdır.
Türkistanlılar ailənin böyükləriylə bir yerdə olduqları zaman bu
cür rahat olmurlar. Məclislərdə kimin harada oturacağını və beləliklə də
o söhbəti kimin idarə edəcəyi ilk anda məlum olur. Salonun baş
hissəsinə “tör” deyirlər. Orada ən yaşlı, ya da ən hörmətli adam oturur.
Onun adı “törağa” adlanır. Törağa məclislərdə xırda işlərlə məşğul
olmur və beləliklə də, insanlarla xırda söhbətlər üstündə üz-göz olaraq
nüfuzunu aşağı salmır. O, ağırbaşlılığın təmsilçisidir. Söhbətin
şənlənməsini təmin etmək, susqunluq olmasını əngəlləmək, hətta
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Kitabxana
28
yemək-içmək servisini istiqamətləndirmək “tamada”nın vəzifəsidir.
Tamada şən-şaqraq, danışmaq qabiliyyəti olan, praktik zəkalı və qayda-
qanun bilən insanlar seçilir. Bu bəzən insanların özlərini tamada elan
etməsiylə də olur. Bəzən də törağa bu vəzifəni kimə isə tapşırır.
Süfrənin üstü hər zaman qoz, kişmiş kimi tumsuz qara üzüm,
meyvə və mürəbbələrlə dolu olur. Çörək ev sahibi tərəfindən bölünərək
süfrədə əyləşənlərə paylanır. Özbəklər bu adətə çox diqqət etməsələr
də, bir Qazax evində bu adətə mütləq əməl olunur. Bundan başqa, yaşı,
nüfuzu nə olursa olsun, ev sahibi qonaqların ən uc tərəfində qapıya
yaxın yerdə oturur və əks halda, böyük hörmətsizlik sayılır.
Ev sahibi oturduğu yerdən qonaqlara xidmət göstərilməsinə də
kömək edir. Əgər qonaqlar xüsusi bir proqramla toplanmışdırsa,
süfrənin xüsusi yeməyi “beşbarmaq”dır. Qazaxların milli yeməyi olan
beşbarmaq paxlava dilimi boyda kəsilən xəmirlərin üzərinə bişirilmiş ət
tökülərək süfrəyə verilir. Hazırlanması zəhmət tələb edən beşbarmağı
hazırlamaq üçün qonşu və ya qohum qadınlar birlikdə köməkləşib
bişirirlər. Əvvəlcə xəmir hazırlanır. Ətlər qazanda bişirilir. Ətlər
götürüldükdən sonra xəmirlər yuxa halında açılıb hissələrə bölünür və
ətin suyunda bişirilir. Bişən xəmir böyük sinilərə qoyulur və üzərinə ət
tökülür. Beşbarmaq yeməyini Qazaxlar əllə yeməyi sevirlər. Yeməyin
adı da buradan yaranmışdır. Xəmir parçalarının içinə ət qoyularaq əllə
yeyilir. Doğrusu, onu yemək bir az çətindir, lakin ləzzətlidir. Mən isə
“beşbarmaq sorpası”nı daha çox sevirəm. Beşbarmaq yeməyi
hazırlanarkən ətin və xəmirin qaynadığı su - “sorpa” çox dadlı olur və
arzu edənlərə stəkanlarda verilir.
Beşbarmağı yeməyə başlamazdan əvvəl törağanın qarşısına
qoyulan qoyun başı qonaqlığın ənənəvi hissələrindən biridir. Ev sahibi
bir məcməyiyə yerləşdirilmiş qoyun başını, yanında bıçaqla bərabər
törağanın önünə qoyur. Türkiyədə də bəzi şərq rayonlarımızda yaşanan
bu adət ev sahibinin “başımızla birlikdə səninləyik” ifadəsini ehtiva
edir və böyük hörmət əlamətidir. Törağa bir parça özü yedikdən sonra
baş ətlərindən kəsərək süfrədə oturanlara paylayır. Kimə hansı hissədən
verildiyindən mesajlar çıxarılmağa başlanır, bəzən bu mesajları o, özü
də verir. Bir gəncə qulaqdan kəsib versə bu, “daha diqqətlə dinlə”
mənasındadır. Əgər göz tərəfdən kəsib vermişsə, “səni gözüm kimi
sevirəm” və ya “gözünü yaxşı aç” mənasını verir.
Dostları ilə paylaş: |