Bakı uğrunda döyüşlərdə həlak olan türk və azərbaycanlı əsgərlərin qəbirləri xalqımız tərəfindən
göz
bəbəyi kimi qorunur.
Novxanı şəhidliyində hal-hazırda bir türk əsgərinin qəbri mövcuddur. Novxanı-Masazır
yaxınlığında döyüşlərdə həlak olmuş türk və azərbaycanlı əsgərlər Novxanı kəndi yaxınlığında dəfn
edilmiş, lakin sovet
hakimiyyəti illərində qəbirlər olan ərazi kənd təsərrüfatı sahələri kimi istifadəyə verilmiş və aparılan
işlər
nəticəsində itmişdir. Yalnız bir qəbir 1964-cü ildə əhali tərəfindən aşkarlanaraq, əsgərin qalıqları gizli şəkildə
kənd təsərrüfatı sahəsindən çıxarılıb qəbiristanlıqda dəfn edilib.
685
Mərdəkan şəhidliyində Abşeron kəndlərini düşməndən qoruyarkən döyüşlərdə həlak olan igidlər
dəfn olunub.
Bakı şəhidliyi Çəmbərəkənd qəbiristanlığında salındı. Şəhidliklər sırasında ən böyük şəhidlik
olan
Çəmbərəkənd qəbiristanlığını Azərbaycan hökuməti xalqın and yerinə çevirməyi planlaşdırırdı.
1919-cu il sentyabrın 15-də şəhidlikdə xalqın topladığı vəsaitlə Bakının azad edilməsi zamanı həlak olmuş
döyüşçülərin şərəfinə abidə ucaldılmağa başladı, lakin 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet Rusiyası
tərəfindən işğal ediləndə abidənin tikintisi dayandırıldı, 30-cu illərdə isə Çəmbərəkənd qəbiristanlığı
tamamilə dağıdıldı. 1990-cı ildə Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş
20 yanvar gecəsinin qəhrəmanları məhz burada dəfn edildi. Tarixin hökmü ilə XX əsrin əvvəli və sonunda
xalqın azadlığı uğrunda canlarını fəda edən insanlar bir yerdə torpağa tapşırılmışdı. Təsadüfi deyil ki,
Qafqaz İslam Ordusunun şəhidlərinin şərəfinə ucaldılmış xatirə abidəsi 20 yanvar və Qarabağ
döyüşləri şəhidlərinin xatirəsinə ucaldılmış abidə ilə yan- yanadır.
7.12. Bakı Ģəhəri sentyabrın 16-20-də.
Erməni, həmçinin bəzi Rusiya və Avropa tədqiqatçıları iddia edirlər ki, Bakı şəhəri azad ediləndən sonra
azərbaycanlılar və türklər planlı şəkildə erməni əhalisini
qırmağa başlamış və 30 min ermənini qətlə yetirmişlər. Bakıda əslində
nələrin
baş verdiyinə diqqət yetirək.
Şəhər azad ediləndən sonra, sentyabrın 15-də Zığ və
Bayıl burunlarının hər birində bir tor batareyası yerləşdirildi, şəhərdə
yalnız
56-cı alay, Qara şəhərdə 38-ci alay qaldı. 5-ci firqə şəhərdən
qərbdə,
15-ci firqə Əhmədli təpələrində yerləşdirildi. Cəmil Cahid bəy
Bakı mövqe komandanı təyin edildi. Nuru paşa komandirlərə son
döyüşlərdə fərqlənmiş zabit və əsgərlərə təltif nişanları vermək
üçün təqdimatlar yazılmasını əmr etdi.
686
Nuru paşa Bakının alınması barədə Azərbaycan hökumətinə, Ənvər paşaya, 3-cü və
9-cu Ordu komandanlarına teleqramlar göndərdi. Teleqramların hamısı eyni cümlə ilə başlayırdı: ''Bakı
şəhəri 36 saatlıq şiddətli müharibədən sonra sentyabrın 15-də saat 9-da zəbt olunub". Ənvər paşa
cavab teleqramında yazırdı: "Böyük Turan imperatorluğunun Xəzər kənarındakı zəngin bir yurd yeri
olan Bakı şəhərinin zəbti xəbərini böyük bir sevinc və mutluluqla qarşılarım. Türk və islam
tarixi sizin bu xidmətinizi unutmayacaqdır. Qazilərimizin gözündən öpər, şəhidlərimizə fatihələr ithaf
edərim".
687
İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadəyə telefonla zəng edən Ənvər paşa onu təbrik etdi.
M.Ə.Rəsulzadə öz növbəsində Azərbaycan hökumətinin sədri F.Xoyskiyə teleqram göndərib
Azərbaycan xalqı və hökumətini böyük qələbə münasibətilə ilə təbrik etdi. Fətəli Xan Xoyski Nuru paşanı
şəhərin azad edilməsi münasibəti ilə təbrik edərkən yazırdı: "Millət Sizə minnətdardır". Nəsib bəy
Yusifbəylinin fikrincə, Azərbaycan durduqca
bu üç kəlmə azərilərin dilində və qəlbində yaşayacaqdır.
688
Sonra isə F.Xoyski ətraflı və rəsmi teleqramda Nuru
paşa və onun komandanlıq etdiyi qoşunlara Azərbaycan xalqı və rəhbərlik etdiyi hökumət adından təşəkkürünü
bildirmişdi. Tarixi qələbədən sonra Nuru paşanın
adına həm Azərbaycandan, həm də xaricdən çoxlu
təbriklər gəlirdi.
Daha sonra Nuru paşa, Bakıda asayişi təmin
etmək üçün Azərbaycan hökumətinə
Gəncədən polislər göndərməyi xahiş etdi.
689
685
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.211-212.
686
Lakin təltif nişanları qəhrəmanlara təqdim edilmədi: belə ki, Osmanlı dövləti məğlub olmuş, Tələt paşa hökumət kabinetinin istefaya getməsini bəyan
etmişdi; təqdimat sənədləri isə sultan tərəfindən imzalanmadı (Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.122).
687
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.359.
688
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.360.
689
Yenə orada, s.357.
156
Xəlil paşa ilə birlikdə sentyabrın 16-da şəhərə girəcəklərini bildirən Nuru paşa Mürsəl paşaya
şəhərin
girəcəyində qoşunların rəsmi keçidini hazırlamağı xahiş etdi. Qırmızı Qışla adlanan yerdə sentyabrın
16-da
parad keçirildi. Burada Xəlil paşa, Nuru paşa, Ə.Şıxlinski, H.Səlimov, Azərbaycan hökumətinin üzvləri iştirak
etdilər. Rəsmi keçiddə 38-ci, 9-cu, 10-cu, 13-cü, 106-cu və 107-ci alaylar, 2-ci mürəttəb
süvari alayı, Azərbaycan hissələri, 59 pulemyot, 50 top iştirak etdi. Süleyman İzzət bəy qoşunların düzülməsi
barəsində Xəlil paşa və Nuru paşaya məruzə etdi. İki saat çəkən mərasimdən sonra qoşunlar
təntənəli sürətdə şəhərə daxil oldular. Qoşunlar meydandan (hal-hazırda burada M.Əzizbəyovun abidəsi
dayanır), indiki Parlament prospekti
ilə Çəmbərəkənd qəbiristanlığı tərəfə (indiki Şəhidlər Xiyabanının yanı), oradan isə Şəhər Duması
binası qarşısına, oradan da
sahilə tərəf keçdilər və Xəzər dənizinə yaxın meydana (hal-hazırda M.F.Axundov
adına
Milli Kitabxana ilə üzbəüz olan meydan) çatdılar. Bütün xalq küçələrə çıxaraq qalibləri salamlayırdı. Meydanda
Nuru paşa əsgərlər və əhali qarşısında çıxış edərək bildirdi ki, din, dil və irq ayrılığına yol vermədən durum
yaradılacaq, insanların canları və mallarına toxunulmayacaq, hamıya qarşı eyni qanunlar tətbiq
ediləcək. "Metropol" otelində ayaqüstü ziyafət təşkil ediləndə şəhər müsəlmanları
oteli əhatəyə alaraq qəhrəman sərkərdələri salamlayırdı.
690
"Bristol" otelində verilən ziyafətdən sonra Xəlil paşa H.Z.Tağıyevin
evində, Nuru paşa "İsmailiyyə" ilə üzbəüz olan mehmanxanada,
Mürsəl paşa vaxtı ilə Müzəffərəddin şahın qonaq olduğu mehmanxanada
qaldılar. Bakının azad edilməsi Qurban bayramı ilə üst-üstə düşdüyündən
komandan azərbaycanlı döyüşçülərin üç günlük evə buraxılmasına icazə
verdi. Yalnız Əhmədli, Keşlə, Sabunçu və Balaxanıda kiçik süvari hissələri
saxlanıldı ki, asayiş təmin edilsin.
691
Sentyabrın 16-da QİO-nun qərargahı Bakıya köçürüldü. 9-cu, 10-cu, 13-cü, 106-cı piyada alayları, 5-ci
Qafqaz piyada firqəsinə 38-cu, 56-cı, 107-ci piyada alayları isə 15-ci piyada firqəsinə tabe edildi. 5-ci firqənin
hissələri Bakı ətrafında mövqelər tutdu. Onlar Abşeron yarımadasının
dənizdən mühafizəsini təşkil etdi. 15-ci firqə və ona
verilmiş
Azərbaycan hissələri Suraxanı, Sabunçu və Balaxanıda
yerləşdirildi, sahil xəttinin mühafizəsindən başqa onlar göstərilən
kəndlər, həmçinin Ramanı, Bülbülə, Keşlədə asayişi təmin etməli
idilər.
692
Sentyabrın 17-də İstanbul qəzetləri Bakının azad edilməsini
bir müjdə kimi manşetə çıxarsa da, ingilis və alman mətbuatında bu
xəbər bir üzüntü kimi verildi.
693
Əgər türklər tərəfindən açıq döyüşdə
məğlub edilmiş ingilis tərəfinin qəzəbini başa düşmək olardısa, alman
tərəfinin
iradlarını anlamaq olmurdu. Bu bir daha göstərdi ki, siyasətdə müttəfiqlik anlayışı mücərrəd
anlayışdır: Almaniya müttəfiqin qələbəsinə sevinmək əvəzinə Bakını əldən verməsinə qüssələnirdi.
Şəhərdə asayişin bərpa olunması üçün Nuru paşa Cəmil Cahid bəy qarşısında konkret tələblər
qoydu.
Yüzbaşı Səlahəddin bəy öz xatirələrində yazırdı ki, hələ sentyabrın 14-də səhər türk qoşunları
şəhərə daxil olmadan alman zabiti Parakuin ilə Xəlil paşa arasında münaqişə baş verdi. Bakıya hər vəchlə
alman qoşunlarını gətirməyə çalışan və buna nail olmayan polkovnik - leytenant Parakuin çox maraqlı sözlər
işlətmişdi. O, dənizdə şəhərdən qaçan düşmən gəmilərini göstərərək demişdi: "Qaçan düşmən deyil,
sizin zülmünüzdən qorxan ermənilərdir. Yazıq ki, siz dünyanın ən namuslu və çalışqan milləti olan
ermənilərə bu zülmü etməklə tarixin tənəli damğasını yediniz".
694
Alman zabitinin söylədikləri Xəlil paşanı
təəcübləndirdi, çünki qoşunlar heç şəhər məhəllələrinə yaxınlaşmamışdı, alman zabiti isə artıq
"zülmə" düçar olmuş ermənilərin "şərəfinə" nitq söyləyirdi. Bakıya gəlmiş alman polkovniki
Parakuin şəhərə daxil olar-olmaz burada xristianların qırılmasını demiş və şəhərdə asayişin bərpası,
almanların həyat və əmlaklarının qorunması
üçün mütləq alman
silahlı qüvvələrinin azı bir taborunun şəhərə yeridilməsini Xəlil paşaya təklif etmişdi. Rədd cavabı aldıqda o,
israrla şəhərdə xristianların öldürülməsini bildirmiş, və yenə alman piyadalarının şəhərə
gətirilməsinin vacibliyini vurğulamışdı. O, qəti olaraq bir daha rədd cavabı aldıqda bütün alman zabitlərinin
Şərq Ordular Qrupundan gedəcəyi
ilə
hədələmiş və
gözlənilmədən Xəlil paşadan: "Azadsınız! Gedə bilərsiz!" cavabı aldıqda çaşıb qalmışdı. Özünü Xəlil paşanın
hərbi məsləhətçisi sayan, türk ordusunun qazandığı uğurların bir çoxuna adını yazdıran Parakuin bircə anın
içində alman
ordusunun minlərlə polkovniklərindən birinə çevrildi. Lakin artıq
gec idi, fikrindən daşınmayan Xəlil paşa bütün alman zabitlərini toplayıb Tiflisə göndərilməsini əmr etdi. Son
olaraq Parakuin Bakıda olan İran, Danimarka və İsveç konsullarına müraciət edib, şəhərdə
xristianların
690
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.179,182.
691
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.358.
692
Yenə orada, s.367.
693
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 170-171.
694
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.124-125.
157
Dostları ilə paylaş: |