18 martda (31 mart) müslümanlara yapdıkları qətliamın yüzdə birini təşkil etməz. Bu səfərki
yağmayı
yapanların əksərisi İranlı amələ guruhudur. Ordu tərəfindən verilən əmr üzərinə yağmaçılardan
yüzdən fazlasının edam olunması üzərinə, yağmanın önü dərhal alınmışdır. Bu gün Bakıda
asayiş tamamilə sağlanmışdır.
701
Nuru paşa xatirələrində göstərir ki, dar ağaclarından mart-aprel
aylarında azərbaycanlıların qətllərində iştirak etmiş və əhali tərəfindən tutularaq türklərə təhvil verilmiş 43
erməni cəlladı asıldı.
702
Şəhərdə asayişin təmin edilməsini yoxlamaq üçün yüzbaşı Səlaşaddin bəy, Nuru
paşanın yavəri Asəf (sonralar Kılıç Əli adını götürmüş) və Milli Xalq Komitəsinin rəisi Aşurbəyov şəhərə
çıxdılar.
703
Fətəli xan Xoyski də şəhərdə toqquşmaların baş verməsini qeyd etmiş, hökumətin onların
qarşısını almaqda tədbirlər həyata keçirməsini göstərmişdir. Şəhər 10 sahəyə bölünmüş, Nazim bəy şəhərin
komendantı təyin edilmişdi.
704
Sentyabrın 18-də Nuru paşa Bakı əhalisinə ünvanlanmış Əmrnamədə saat 18-ə kimi
silahların təhvil verilməsini bildirirdi. Saat 19:00-dan səhər saat 7-dək komendant saatı elan edildi, gecə vaxtı
küçələrə çıxmaq qadağan edildi. Əmrnamə hazırlayan Cəmil Cahid bəy talanla, quldurluqla, oğurluqla, adam
öldürməklə məşğul olanların cəzalandırılacağı barəsində əmrnamə imzaladı.
705
Sentyabrın 18-də Bakı şəhərində Azərbaycan hökumətinin bəyanatı yayıldı. Bəyanatda bir daha silahın
təhvil verilməsi tələbi irəli sürülür, həyat və mülkiyyətin təhlükəsizliyinə zəmanət verilirdi:
"Paytaxtı olan Bakıya təzə varid olmuş Azərbaycan hökuməti - Cümhuriyyəsi bununla şəhərdə və
ətrafda yaşayan ümum əhaliyə bilafərq din və millət əmr edir ki, Azərbaycan hökumətinin təhti-
təbiətində yaşayan heç bir millətə təfavüt qoyulmayaraq caniləri, qarətgərləri, qatilləri və camaatın
asayişini pozanları hökumət böyük cəzaya, edama varıncaya qədər düçar edəcəkdir. Əhali bunu bilməlidir
ki, türk milləti-nəsibəsinin qəhrəman və fateh əsgərlərinə əmr verilmişdir ki, cinayət, qətl və qarətlə məşğul
olanları harda görsələr gülləbaran etsinlər, türk Azərbaycan hökumətinin şan-şərəfinə yaraşmaz ki, onun
paytaxtında günahsız adamların haqq və hüququna təcavüz olunsun".
706
Beləlikdə, şəhərdə toqquşmalar və talan faktları olmuşsa da, onlar nə Azərbaycan hökuməti, nə də türk
qoşunlarının komandanlığı tərəfindən planlaşdırılmamış və həyata keçirilməmişdir. Maraqlıdır ki,
bunun
həqiqət olmasını şəhərdəki ermənilərin və rusların hərəkətləri də təsdiqləyir. Belə ki, 1918-ci il sentyabrın 18-də
erməni nümayəndə heyəti və erməni katalikosu Levan Nuru paşa və Fətəli xan Xoyskini qələbə münasibətilə ilə
təbrik etmiş və bu barədə dövri mətbuatda da ("Azərbaycan" qəzetində) məlumat verilmişdi.
707
Xəlil paşa Bakıdan Gəncəyə, oradan isə Tiflisə gedəndə Tiflisdəki Erməni Milli Komitəsinin
üzvləri ondan müsəlmanların 31 martda ermənilər tərəfindən qətlə yetirildiyi üçün üzr istəyərək bu
qətliamlarda əli olanların cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının tərəfdarı olduqlarını bildirdilər və bu fakt da
dövri mətbuatda ("Azərbaycan" qəzetində) öz əksini tapmışdı.
708
Vaxtilə bolşeviklər tərəfindən ləğv edilmiş Rus Milli Şurasının sen-tyabrın 21-də Bakıda yaradılmasına
icazə verildi.
709
Sentyabrın 27-də Nuru paşa və Fətəli Xan Xoyski rus kilsəsinə gəldilər və bir daha rusların və
qeyri millətlərin təhlükəsizliyinin təmin ediləcəyini bildirdilər.
710
Sentyabrın 19-da Sovet Rusiyası Xarici İşlər Xalq Komissarı Q.Çiçerin Berlindəki nümayəndəsi İoffeyə
məktubunda türklərin Bakıda olmazın qəddarlıq həyata keçirməsini bildirmiş və Avropa ölkələri nümayəndələri
arasında bu qəddarlığın pislənməsi, türklərin Bakıdan çıxarılması istiqamətində təbliğat aparmasını
tələb
etmişdi.
Sentyabrın 20-də Çiçerin Türkiyə Xarici İşlər Naziri Əhməd Nəsimi bəyə nota göndərmişdi.
Notada
deyilirdi ki, türklər xristianları (ermənilər nəzərdə tutulur- A.Y.,Ə.S.) Qars, Ərdahan və Batumda qırmış,
yerli
quldurlarla (azərbaycanlılar nəzərdə tutulur - A.Y., Ə.S.) əlbir olmuş imperiyanın torpaqlarında
şəhər və
kəndləri yağmalamış, şəhərlərdə böyüklü-kiçikli bütün xristianları qırmış, Bakıda dinc sakinləri məhv
etmiş, əmlaklarını talan etmişdi.
Bu vaxta qədər sükut içində olan erməni təbliğat maşını birdən-birə işə düşdü. Ermənilərin “Aşxavator"
və bolşeviklərin "Naşe vremya" qəzetləri birinci olaraq mətbuatda kampaniyaya başladılar.
711
Bakıdakı
Erməni
Milli Komitəsinin üzvləri Bakıda 8988 adamın öldürülməsini bildirirlər. Nə Rusiya, nə də Avropa diplomatları
sual vermədilər ki, əgər doğrudan da şəhərdə ermənilərin planlı şəkildə qırılması gedirdisə,
necə oldu ki, Erməni
701
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.189.
702
Yenə orada, s.184.
703
Yenə orada, s.185.
704
Yenə orada, s.184.
705
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.139.
706
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.365.
707
Aşırlı A. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu, s.525.
708
Yenə orada, s.525.
709
Yenə orada, s.525.
710
Yenə orada, s.526.
711
Yenə orada, s.525.
159