Milli Komitəsinin üzvləri küçələrdə sərbəst gəzir və hər bir cəsədi qeydiyyata alırdılar? Axı,
məntiqlə
düşünülsə, "qəddar türklər" həmin Komitə üzvlərini qırmalı və ya ən azından, "statistik tədqiqatlar" aparmağa
maneçilik törətməli idilər. Lakin belə suallar heç kimə lazım deyildi. Sovet Rusiyası və Avropa dövlətlərinin
təbliğatı ermənilərin göstərdikləri rəqəmi də bir о qədər böyük saymırdı (doğrudan da, Asiya və
Afrika
ölkələrində İngiltərə, Fransa, Almaniya və digər Avropa dövlətlərinin qoşunları on minlərlə insanları məhv edir
və bu rəqəmlərlə müqayisədə Bakıda guya qırılan ermənilərin sayı çox az idi). Nəticədə mətbuatda
əvvəlcə Bakıda 20 min, daha sonra isə 30 min erməninin qırılması barədə məlumatlar yayılmağa
başladı. Vətəndaş müharibəsi adı ilə yüz minlərlə insanı məhv edən, aclıqdan üsyan qaldıran kəndlilərə qarşı
kimyəvi silahların tətbiqindən belə çəkinməyən bolşeviklər birdən birə Bakıda qırılan ermənilərə
"yas" tutmağa başladılar. Çiçerinin notalarının məzmunu və türklərin Bakını tərk etmək tələbi göstərir ki,
Sovet Rusiyasının əsas məqsədi Bakı nefti idi və məqsədə çatmaq üçün böhtanlardan da istifadə edilirdi.
Sentyabrın 24-də Əhməd Nəsimi bəy cavab notası göndərdi. O, yazırdı ki, Brest-Litovsk müqaviləsinin 4-
cü paraqrafının 2-ci bəndinə əsasən Rusiya öz qoşunlarını çıxararkən boşaldılmış əraziləri quldur dəstələrindən
təmizləməli idi. Bu quldur dəstələri əsasən ermənilərdən ibarət olub rus silahları ilə silahlanaraq
döyüş adı
altında müsəlman kəndlərini məhv etməklə məşğul idilər. Zaqafqaziya Federasiyası Brest-Litovsk müqaviləsi
ilə Türkiyəyə qaytarılmalı olan 3 vilayətin heç birini qaytarmaq istəmir, üstəlik Azərbaycanda bolşevik-erməni
dəsətələrinin törətdiyi qırğınlara son qoya bilmir. Türkiyə öz qoşunlarını Azərbaycana yeritməyə məcbur oldu.
Brest-Litovsk müqaviləsinin 4-cü paraqrafına əsasən Rusiya təhvil verdiyi ərazilərə iddialı ola
bilməzdi, bu səbəbdən türk qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılmasını tələb edə bilməz. Azərbaycan
hökuməti isə bəyan edirdi ki, Azərbaycan torpaqlarının hansı dövlətinin tərkibində olmasını onun xalqı
müəyyən edir. Sentyabrın
29-da Osmanlı dövlətinin Berlindəki nümayəndəsi Rifat paşa xəbər verdi ki, Rusiyada əsirlikdə olan
türk əsgərlərinin azad edilməsi ləngidilir.
712
Rusiyanın Berlindəki nümayəndəsi Tələt paşa ilə görüşündə Türkiyənin Brest-Litovsk
müqaviləsinin şərtlərinin pozmasında günahlandırdı və Rusiyanın ərazisi adlandırdığı
Azərbaycandan türk qoşunlarının çıxarılmasını istədi.
713
Bu tələblərə Tələt paşa rədd cavabı vermişdi. O,
Rusiya səfiri İoffe ilə görüşəndə, ondan sövdələşmə təklifi aldı: Azərbaycan osmanlılara qalır, Bakı
sovetlərə verilir. Tələt paşa buna da rədd cavabı verdi.
714
O, bildirdi ki, Türkiyə Batum müqaviləsində
göstərilməyən torpaqlara heç bir iddia ilə çıxış etmir və Azərbaycan ərazisini öz dövlətinə birləşdirmək
fikrində deyil. Qoşunların göndərilməsində məqsəd türk- müsəlman qardaşların qırğınlarına son
qoymaq, onlara öz dövlətlərini yaratmaqda kömək göstərməkdir. Tələt paşa dəfələrlə Balkanların slavyan
xalqlarına yardım göstərərək bunu "slavyan-pravoslav qardaşlara" kömək kimi qiymətləndirən Rusiya
kimi, Türkiyənin də dinibir, dilibir qardaşlarına həmin yardımı göstərə bilmək haqqının olduğunu
vurğulamışdı. Danışıqlar nəticəsində müəyyən olundu ki, bolşevik Rusiyası Azərbaycan və Dağıstan
xalqlarının öz müqəddəratlarını həll etmək hüququnu tanımaq istəmir və onların müstəqilliklərinə
əngəl olacaq. Almaniya bildirdi ki, Qafqazda Gürcüstan dövlətinin müstəqilliyini tanıyacaq, lakin Azərbaycanın
müstəqilliyi barəsində söz gedə bilməz. Tələt paşa belə ikili münasibətdən hiddətlənsə də, danışıqları
davam
etdirdi və sentyabrın 23-də Almaniya ilə gizli müqavilənin imzalanmasına nail
oldu: türk
Azərbaycandan çıxarılacaq, Almaniya isə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyacaq.
715
Tələt
Berlindəki danışıqları göstərdi ki, Üçlər ittifaqının məğlub olduğu bir dövrdə öz ordusunu itirən
qoşunları
paşanın
Almaniya
imperiya ambisiyalarını itirməmişdi. Türkiyə isə çalışırdı ki, Azərbaycan beynəlxalq arenada təklənməsin.
Avropa və Sovet Rusiyasının
başladığı
kampaniya genişlənməkdə idi və Osmanlı dövlətinin yeni
Sədr-Əzəmi İzzət paşa Bakıda baş verənlər barəsində ətraflı hesabat istədi. 1918-ci il 27 oktyabrda Nuru
paşa İzzət paşaya göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Bakının Osmanlı kitaları tərəfindən zəbti ilə düşmən
tərəfindən tərk və təxliyəsi arasındakı zaman əsnasında, 31 mart qırğınının intiqamını almaq üzərə türklər
ilə ermənilər arasında qarşılıqlı saldırmalar olmuş və о sırada 2 minə qədər erməni tələf olmuşdur.
Osmanlı kitalarının şəhərə girməsiylə bu duruma dərhal son verilmiş və buna səbəb olan müslümanlardan
172 kişi edam edilmiş, ermənilərin malını yağmalayan və öldürənlərdən üçü isə daha dünən asılmışdır.
Halbuki mart olaylarında 20 minə yaxın müslüman qətl və malları yağma edilmiş, camilər topa
tutulmuş, yüzlərcə böyük bina yakılıb yıkılmış, yapılmadık faciə qalmamışdır. Erivan civarında
bulunan 240 parça türk köyü, bütün oturanlarıyla tamamən ortadan qaldırılmışdır. Bu faciə Azərbaycan
xalqının qulaqlarında hələ də çinlamaktadır".
716
Türkiyə və Azərbaycana qarşı kampaniya başlayanda Gürcüstanda məsələni ədalətlə araşdırmaq təklifləri
səsləndi. Erməni xisləti ilə üzləşən, bolşeviklərin necə boyük təbliğat kampaniyası yaratmaq
üzrə usta olmalarını bilən gürcü siyasətçi və jurnalistləri həqiqətdə bolşevik-erməni tərəfinin
günahkar olmasını bildirirdilər. 1918-ci il noyabrın 28-də Tiflisdə çap edilən "Qruziya" qəzeti
ermənilərə mart qırğınlarını yada
712
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.198-199.
713
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.193.
714
Yenə orada, s.201.
715
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.200-201.
716
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.254.
160
Dostları ilə paylaş: |