Ağayev yusiF ƏHMƏdov səbuhi İstiqlal Yürüşü

 
 
 
 
"Daşnaksutyun"     partiyasının     liderlərindən     olan     Aram     Turabyan     yazırdı:     "Bizim     yerimiz     əvvəlcə     
bizim 
dostlarımız Rusiya, Fransa və İngiltərə tərəfindən təsdiqlənməlidir". 
"Daşnaksutyun"      partiyasının      liderlərindən      biri,      1918-1920-ci      illərdə      Ermənistan     
Respublikasının 
rəhbərliyində   olmuş   Ovanes   Kaçaznuni   XX   əsrin   20-ci   illərində   mühacirətdə   yazdığı   kitabında   
xatırlayırdı: 
"1914-cü ilin payızında, Türkiyə hələ müharibəyə qatılmayanda Zaqafqaziyada böyük səs-küy və böyük enerji 
ilə könüllü drujinalar təşkil edilməyə başlanmışdı... 1914-cü ilin payızında erməni könüllü dəstələri təşkil edildi 
və    onlar    türklərə    qarşı    çıxdılar,    çünki    başqa    cür    mümkün    deyildi.    Bu,    erməni    xalqının    beyninə   
yeridilən 
psixologiyanın təbii və qaçılmaz nəticəsi idi".
64
 
Osmanlı   dövləti   ermənilərin   törədə   biləcəyi   təhlükəni   əvvəlcədən   görmədi.   Ölkənin   digər   
vətəndaşları kimi   onları   da   hərbi   xidmətə   çağırır,   silah   verir,   döyüş   mövqelərini   etibar   edirdi.   Çox   
keçmədi   ki,   bunun   nə qədər   səhv   olduğu   üzə   çıxdı.   Ermənilər   türk   ordusu   sıralarından   fərarilik   edir,   
düşmənə   kəşfiyyat   xarakterli məlumatlar    ötürürdülər.    Osmanlı    ordusunun    Sarıqamış    məğlubiyyəti   
onların    əl-qolunu    açdı.    1915-ci    ilin aprelində Sivas qubernatoru teleqramda göstərirdi ki, türk ordusu 
sıralarında olan 80 min silahlı ermənidən 15 mini   silahla   birlikdə   düşmən   tərəfinə   keçib.   Tədqiqatçı   Jorj   
Malevil   qeyd   edirdi   ki,   "Türkiyə   parlamentinin Ərzurumdan   olan   deputatı   Qarro   Pasdermacyan   III   
Osmanlı   Ordusunun   bütün   erməni   zabit   və   əsgərləri   ilə Rusiya   tərəfinə   keçdi.   Sonra   onlar   yenə   
qayıtdılar,   kəndləri   yandırmağa   başladılar   əllərinə   keçən   bütün   dinc müsəlmanları qırdılar." İngilis tarixçisi 
К Prays göstərir ki, 
Türkiyə    hökuməti    yerdə    qalanları  cəbhə   
hissələrindən  çıxardaraq      mühəndis      qoşunlarına     
yazdı,      lakin      tezliklə  məlum  oldu  ki,  onlar  da  xəyanət 
etmək  üçün  fürsəti  əldən buraxmırlar.
65
 
Bunun     ardınca     Rusiya     hökumətinin     himayəsi     
ilə  erməni    hərbi    hissələrinin    yaradılmasına    başlandı.   
Bunun üçün 
1905-1907-ci 
illərdə 
Azərbaycan
 
ərazisində müsəlmanların  soyqırımlarını   həyata
 
keçirən,  polis  axtarışında      elan      edilən,     
əslində      isə      elə      çar      polisinin  mühafizəsi    ilə   
Rusiyanın    müxtəlif    şəhərlərində    yaşayan 
terrorçu   dəstə   başçıları   kölgədən   çıxıb   hərbi   hissə   komandirlərinə   çevrildilər.   Hərbi   rütbə   və   vəzifələr   
alaraq  Rusiya  ordusunun  ştatlarına  salınan  bu  quldurlardan  bir  şey  tələb  olunurdu:  erməni  başkəsənlərindən 
dəstələr  toplamaq    və    bu    dəstələr    vasitəsilə    Osmanlı    ordusu    arxasında    yaşayan    erməni    əhalisinin   
qiyamlarını    və müsəlman əhalisinin əraziləri tərk etməsini təmin etmək. 
Beləliklə, müharibə ermənilərə nadir imkan yaratdı: çar hökuməti hesabına toparlanmaq, təşkilatlanmaq, 
silahlanmaq,  hərbçi  kadrlara  malik  olmaq.  Qısa  müddət  ərzində  yaradılan  1000- 
1200 nəfərlik dəstələr (sənədlərdə erməni drujinaları adı ilə göstərilirdi) Osmanlı 
dövlətinin   ərazisinə   İrandan   keçirdi   (müharibə   başlanan   kimi   Rusiya   
qoşunları şimali İrana yeridilmişdi). Sonralar Fransa ordusu tərkibində Erməni 
legionu adlı 
hərbi hissə yaradılmış və Kilikiyada istifadə edilmişdi. Lakin bu dəstənin törətdiyi 
vəhşiliklər fransızları  onu  ləğv  et-məyə  məcbur  etdi. Müharibə  genişləndikcə  çar 
hökuməti      erməni      hərbi      hissələri    üçün    ehtiyat    qüvvə      hazırlamaq   
məqsədiylə  Cənubi    Qafqazda    ehtiyat    tabor    və    alaylar    yaradır,    onları   
silahlandırır,    təlimlər  keçirirdi.      N.Korsun      qeyd      edirdi      ki,      Sarıqamış     
əməliyyatları      zamanı      Cənubi  Qafqazın      “demək      olar      ki,      bütün     
erməni       əhalisinə      silahlar       paylanmışdı, Zaqafqaziyaya    türk    qoşunlarının   
soxulması    təhlükəsi    aradan    qaldırılanda    belə silahların 
paylanması  davam
 
edirdi".
66 
Rusiya  Daxili 
İşlər 
Nazirliyinin  raportlarında   
qeyd    edilir    ki,    erməni    drujinaları    öz    qərar-gahlarını    yaratmışdılar, 
qərargaha    göndərilən    məktub    və    bağlamaların    ünvanı    belə    göstərilirdi:   
"Tiflis,  Baş    erməni    qərargahı,    Xatisova    (şəhər    başçısı)".    Yalnız    Rusiya   
ordusunun    yeni  yaradılan      hissələrində      silah      çatışmazlığı      problemi     
özünü      büruzə      verəndə 
ermənilərə   müasir   Mosin   tüfənglərinin   paylanması   dayandırıldı,   lakin   Arisaka   və   Berdana   tüfəngləri   
imkan yaranan kimi yenə paylanırdı.
67
 
64   
Наджафов Б. Лицо врага, с.318. 
65   
Файгл Эрих, c.50. 
66   
Корсун Н.Г. Кавказский фронт Первой Мировой войны. Москва, 2004, с.406. 
67   
Корсун. Кавказский фронт, с.407. 
33 
 

---

 
 
 
 
Erməni     drujinaları     öz     "qəhrəmanlıqlarını"     dinc     əhali     ilə     "döyüşlərdə"     gös-tərir,     nizami     
hissələrlə 
üzləşdikdə   isə   qaçmağa   başlayırdılar.   Rusiya   Qafqaz   ordusu   qərargahının   məlumatlarının   birində   
göstərilir: 
hərbi     mükəlləfiyyətli     və     hərbi     xidmətə     çağırılmış     ermənilər    arasında     fərarilik,     xəstəliklərin     
simulyasiya edilməsi,    özünə 
xətər 
yetirmə və    hətta    türk    ordusu    tərəfinə    keçmə    halları   
müşayiət    olunur".    Rusiya 
hökumətinin etimadını itirməkdən qorxan      erməni      liderləri yeni-yeni könüllüləri cəlb etməklə bunun qarşısını 
almağa    çalışırdılar.    Rus    hərbi    raportlarının    birində    qeyd    edilirdi:    "Bizim    hər    bir    nizami   
zabitimiz    təkcə  drujinniklərin  deyil,  onların  rəhbərlərinin  də  arasında  hərbi  intizamın  pozulması,  aralarında 
ədavət, özünü  öymə, qorxaqlıq,   oğurluq,   talançılıq   hallarının   və   nəhayət,   onların   tərəfimizdən   tutulmuş   
türk    vilayətləri,    bəzən    isə  Qafqazda  da  dinc  müsəlman  əhali  üzərində  zorakılıqlar  törətməsinin  şahidi 
olumuşdur". 
Qafqaz    ordusunun    arxa    cəbhə    idarələrində    əksər    intendant    (təminat)    məsələləri    ilə    ermənilər   
məşğul 
olurdular.    Ordunun    Van    dəstəsinin    komandiri    general-mayor    Voronsov    qeyd    edirdi: 
"Buradakı   
təşkilatlar  bütünlüklə    ermənilərin    əlindədir.    Yaradılmış    xeyriyyə    təşkilatlarında    da    ermənilər   
çoxluq    təşkil    edir    və parazitlik,  ikiüzlülük,  yaltaqlıq,  dövlət  pullarını  mənimsəməklə  hətta  rus  zabitlərinin 
də nifrətini  qazanıblar".
68
 
Bunu   xarici    müşahidəçilər   də   qeyd   edirdi.   Misal   üçün,   Amerika   Xeyriyyə   Komitəsinin   (ABŞ)   
nümayədəsi doktor   Brot   yazır-dı:   "Qarakilsə   və   Dilican   rayonlarında   mən   beş   aydır   işləyirəm,   bu   
dövrdə   cəmi   6   dürüst erməniyə rast gəlmişəm, qalanları уа etibarsız, ya da 
dövlət  pullarını  mənimsəyəndirlər,   ümumiyyətlə, 
mənəvi    baxımdan    çirkaba  batmış insanlardır; 
Amerika-Xeyriyyə  
Komitəsindən 
pul 
alanlar, 
Komitədə işləyənlər də yalançıdırlar."
69
 
Rusiya  ordusu  irəlilədikcə 
erməni  hərbi 
dəstələri    türk-müsəlman    kəndlərini    yandırır,   
əhalini  məhv      edirdilər.      Bir      yandan      da     
osmanlı      ordusu  arxasında    yerləşən    erməni   
əhalisi    ordu    hissələrinin  azlığını    görən    kimi   
qiyamlar    qaldırır,    rus    ordusunun  Türkiyə   
torpaqlarına    yolunu    açırdılar.    1915-ci    ildə 
Van, Zeytun, Bitlis, Muş qırğınları törədən ermənilər 1916-cı ildə Ərzurum, Muş, Ərzincan, Trabzon, Oqnotda 
eyni qırğınları törətmişdilər. Nəticədə 1914-cü ildə bölgədə 2-3 mln. müsəlman yaşayırdısa, müharibədən sonra 
onların sayı 600 minə düşmüşdü. Ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər hətta onları himayə edən Rusiya ordusunun 
zabitlərini    də    dəhşətə    gətirmişdi.
70     
Rus    ordusunun    polkovniki    Doluxanov    yazırdı    ki,    Ərzurumda   
olanda   "rus zabitlərinin ermənilərə nifrəti" onu heyrətləndirdi. 
1915-ci    ilin  sonunda  ermənipərəst  siyasəti  ilə  seçilən  Qafqaz  canişini  qraf  Voronsov-Daşkov 
vəzifədən  kənarlaşdırılmış,    onun    yerinə    böyük    knyaz    Nikolay    Nikolayeviç    göndərilmişdi.    Lakin   
Rusiyanın   erməniləri dəstəkləyən siyasəti dəyişmədi. 
1915-ci   il  fevralın  15-19-da   Tiflisdə  "Daşnaksutyun"  partiyasının   IX   qurultayı  keçirildi.   Bu   qurultayda 
"Erməni   drujinalarının   fəaliyyəti   və   onun   gələcək  istiqaməti"   mövzusunda   məruzə   ilə   general   Andranik 
çıxış 
etdi. O, erməni drujinalarının saylarının artırılması, onların vahid mərkəzdə birləşdirilməsi, yeni silah və sursatla 
təmin edilməsi məsələsini qaldırdı. Rusiya Dövlət Dumasının deputatı Papacanov dərhal çıxış edərək bildirdi ki, 
rus hökuməti tərəfindən erməni drujinalarının sayının artırılması müsbət həll edilib və bu xəbər alqışlara səbəb 
oldu. 
1916-cı il mayın 10-da Petroqradda erməni komitələrinin "Ümummilli erməni qurultayı" adını almış birgə 
qurultayı keçirildi.
71   
Qurultayda əsas məqsəd xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılması 
olsa  da,  "müharibə  bitdikdən  sonra  ermənilərin  taktika  və  fəaliyyətinə  dair  siyasi 
xarakterli    məsələlər"    müzakirə    edilirdi.    Rusiya    hökuməti    onları   
dəstəkləyirdi.  Qafqazda    erməni    qaçqınlarına    kömək    edən    komitə    yaradılmış   
və    ona    mənşəcə erməni olan general-mayor Tamaşev rəhbər təyin edilmişdi. 
Ermənilərin törətdikləri Van qiyamından sonra türk ordusu həlledici hücuma 
keçdi.    Dinc    erməni    əhalisi  cəbhə    xəttindən    uzaq  ərazilərə  köçürülməyə   
başlandı, 
özlərini  "erməni  xalqının  müdafiəçiləri"  adlandıran,  təbliğat 
vərəqələrində  "erməni  xalqının    milli    qəhrəmanları"    kimi    göstərilən    erməni   
drujinaları    geri   çəkilən   rus 
ordusu      ilə      bərabər      Qafqaz      sərhədlərinə     
doğru 
Ovannesyan    yazırdı    ki,    "200    mindən    artıq   
qaçqın 
bərabər    Zaqafqaziyaya    gedirdi".    Rusiya   
hökuməti 
keçdilər.      Erməni     
müəllifi 
geri    çəkilən    rus    ordusu   
ilə 
tərəfindən    Qars   
vilayətində 
68   
Наджафов Б. Лицо врага, с.328. 
69     
Yenə orada, c.329. 
70   
Наджафов Б. Лицо врага, c.335. 
71   
Гурко-Кряжин В. Армянский вопрос. Баку, 1990, с. 10-11. 
34 

---