Hərbi donanma. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə görə, Xəzər dənizində yalnız Rusiyanın
hərbi donanma saxlamaq hüququ vardı. Xəzərdə Rusiya imperiyasının güclü rəqibinin olmaması Xəzər dəniz
donanmasının texniki təchizatına da təsir göstərmişdi.
148
Lakin ingilislərin Əfqanıstan və İranda möhkəmlənmək
cəhdləri,
Bakının iri sənaye mərkəzinə
çevrilməsi, neft bazalarının dəniz yaxınlığında
yerləşməsi
hərbi
donanmanı
gücləndirmək ehtiyacını yaratdı. 1911-ci
ildə Xəzər dəniz donanması dünyada
ilk suüstü dizel hərbi gəmiləri -
"Ərdahan" və "Qars" kanoner
(artilleriya) gəmiləri ilə gücləndirildi.
149
Məxsusi
Xəzər
şəraiti
üçün
layihələndirilmiş bu gəmilər müxtəlif
təyinatlı
əməliyyatlar
keçirmək
iqtidarında olsa da, onların əsas
vəzifəsi dənizyanı ərazilərdə döyüş
zamanı
qoşunları top atəşi ilə dəstəkləmək idi. Bununla belə, Xəzərin imperiya mərkəzindən uzaq olması Baltik və Qara
dəniz donanmalarında inqilabi fəaliyyətdə şübhəli bilinən matrosların Xəzər dəniz donanmasına göndərilməsinə
səbəb oldu. Nəticədə 1917-ci ildə donanma azsaylı olsa da, Bakı Sovetinin ən etibarlı
dayaqlarından birinə çevrildi.
150
General Denstervil Xəzərdə inqilabdan əvvəlki ümumi vəziyyəti şərh
edərkən yazırdı ki, "Qars", Ərdahan", "Göytəpə" silahlı gəmilərindən ibarət olan kiçik donanma bu daxili
suları qoruyur və müqavimətə
rast gəlməsə, sabitliyi bərpa edə bilər". Xəzər hərbi donanması 1917-ci ildə 2 kanoner gəmisi, 2 çapar gəmisi,
bir neçə nəqliyyat gəmisi, dəniz aviasiyası mək-təbi və sahil idarələrindən ibarət idi.
151
General Denstervilin yazdığına görə, "donanma inqilab dövründə böyük siyasi rol oynayırdı.
Hökumət
(ehtimal ki, ümumilikdə V.Leninin Petroqradda yerləşən bolşevik hökuməti, S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı
Soveti və Sentrokaspi Diktaturası nəzərdə tutulur -A.Y., Ə.S.) iqamətgahı dəniz sahilində
yerləşdiyindən gəmilərdəki silahlar ölkənin həyati əhəmiyyətli mərkəzlərini təhdid etdiyi zaman inqilabi
hökumət donanmanın tələblərinə diqqətlə qulaq asırdı".
İrimiqyaslı dəniz əməliyyatları keçirmək üçün güclü təminat bazası, hərtərəfli hazırlıqlı,
bilikli və
təcrübəli komanda heyəti lazım idi, bütün bunlar isə bolşeviklərdə yox idi. Donanma infrastrukturu
fəaliyyət göstərmir, hərtərəfli hazırlıq keçmək üçün vaxt və imkan çatışmır, komanda heyəti çar
zabitlərindən ("qızıl paqonlu sinfi düşmənlər") ibarət olduğundan təqiblərə məruz qalırdı. Bütün bu
səbəblərdən bolşeviklər quruda aparılan döyüşlərdə matroslardan piyada kimi istifadə etməyə məcbur
olmuşdular. Xəzər dəniz donanmasının matrosları Azərbaycan milli qüvvələrinə qarşı vuruşan bolşevik-
erməni qoşunlarının əsas zərbə qüvvəsi idi. Lakin onların ağır döyüşlərə göndərilməsi itkilərlə
nəticələnmiş və 1918-ci ilin yarısına qədər donanmada təsadüfi adamların tədricən çoxluq təşkil
etməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti dəyişmək üçün Bakı Sovetinin rəhbərliyi ənənəvi üsula - Moskvadan
yeni qüvvə istəməyə əl atmışdır.
Bakı Soveti Xəzər donanmasının əsas qüvvəsini "Ərdahan" və "Qars" kanoner gəmiləri,
"Göytəpə" köməkçi gəmisi və silahlı "Astrabad" çarxlı paroxodu təşkil edirdi. Bununla bərabər,
müxtəlif nəqliyyat gəmilərinə yüngül toplar və pulemyotlar da qoyulmuşdu ki, bu "hərbiləşdirilmiş" gəmilərlə
birgə donanmada 14 gəmi var idi.
152
"Ərdahan" zirehli kanoner gəmisi ("Qars" gəmisi ilə layihələri eyni olduğundan göstərici də
eyni idi) dünyada ilk dizel energetik qurğulu suüstü hərbi gəmi olmuşdur. Gəmi 1908-ci ildə
Rusiya Dəniz Texniki Komitəsində layihələndirilmiş, Sankt-Peterburqun Yeni Admiralteysk zavodunda
istehsal edilmiş, 1911-ci ildə Marinsk kanallar sistemi ilə Xəzər dənizinə göndərilmişdir. Uzunluğu 61,8 m, eni
8,5 m olan gəminin su basımı
623 ton idi. 117 nəfər heyəti olan gəminin 2 əsas dizeli, 2 köməkçi dizeli, 1 elektrik generatoru var idi. 29 ton
yanacaq götürən gəminin maksimal sürəti 15 düyünə (uzel) bərabər idi. Каmbuz, vanna otağı,
hamamlar,
camaşırxana, qalyunlar, lazaret, əlüzyuyanlar, elektrik isitmə sisteminə malik olan gəmi ən müasir
tələblərə
cavab verirdi. Gəminin silahları 1 ədəd 120 mm-lik top, 2 ədəd 75 mm-lik top, 4 ədəd
"Maksim"
pulemyotundan ibarət idi.
153
148
Алиев Н.А. Военно- морская история Азербайджана. Баку, 2002, с.76-78.
149
Əhmədov S.Ə. «Qars» və «Ərdahan» gəmiləri // Hərbi bilik, s.95.
150
Маковски А.Р., Радченко Б.М. Каспийская краснознаменная. Москва, 1982,42-45; Евсеев ИМ.Бушует Каспий. Баку, 1970, с.35-38.
151
Гражданская война. Энциклопедия, с.253.
152
Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.115.
153
Веселов П. Канонерская лодка «Ленин» // Моделист-конструктор, 1988, № 4, с.12-15; Боевые и революционные траиции моряков Каспийского флота. Баку,
1960, с. 25. Каспийская Краснознаменная флотилия. Баку. 1990, с. 11 -14.
55
Dostları ilə paylaş: |