"Göytəpə" köməkçi hərbi gəmisi 1882-1883-cü illərdə istehsal olunmuş, 1911-ci ildə isə yeni silahlarla
təhciz edilmişdi. 720 at gücündə olan kömür mühərriki 10 düyün (uzel) sürəti ilə hərəkət etməyə imkan verirdi.
70-83 nəfər heyəti olan gəminin silahlanması 4 ədəd 47 mm-lik top və 4 ədəd pulemyotdan ibarət idi.
"Astrabad" çarxlı paroxodu əvvəllər mülki paroxod olmuş, müharibə dövründə yüngül
toplarla silahlandırılmışdı.
1918-ci ilin mart hadisələrində Xəzər dəniz donanması gəmilərinin Azərbaycan milli
qüvvələrinə toplardan açdığı atəş onların müqavimətini qırmağa imkan vermişdi. Bu gəmilərlə Lənkərana
bolşevik qoşunları göndərilmiş, Həştərxan-Bakı dəniz xəttinin təhlükəsizliyi təmin edilmişdi.
Kür çayının bir hissəsinin xırda
gəmilərin hərəkəti üçün kifayət qədər dərin olması
burada hərbi
gəmilərdən istifadə etmək fikrinin yaranmasına
gətirib çıxarmışdı. Belə ki, 1918-ci ilin yayında Şimali
Qafqaz hərbi dairəsi təminat bürosunun Sovet
Rusiyası dəniz
kollegiyasına göndərdiyi gizli məlumatda
sahilyanı
sularda və Kür çayında döyüşlərdə iştirak etmək
üçün
müxtəlif tipli gəmilərdən, ilk
növbədə
toplar və pulemyotlarla silahlanan
"Stasionar" katerlərindən istifadənin
37-47 mm-
lik
"Nikson" və
mümkünlüyü
barəsində xəbər verilirdi. Lakin Xəzərdə bu tip katerlər yox idi. İyulun 13-də sənədlə tanış olan V.Lenin belə bir
dərkənar qoymuşdu: "Dəniz işləri üzrə Xalq Komissarlığına Xəzər dənizinə uyğun olan bütün hərbi
dəniz gəmilərinin göndərilməsini sürətləndirməyi çox xahiş edirəm.”
154
Lakin təşkilatı məsələləri həll
edilmədiyindən kater göndərmək mümkün olmadı. Əvəzində iyunda Rusiyadan Bakıya üç keşikçi
gəmisi və üç minadaşıyan gəmi gətirildi, lakin gəmilər Kür çayında hərəkət edə bilmədiyindən
Həştərxana aparıldı. Belə olduğu halda bolşeviklər Kür çayında üzən balıqçı gəmilərini silahlandırıb
döyüşə göndərdilər. Onların əsas vəzifəsi Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin Kür çayını keçmək
cəhdlərini pozmaq, Kür üzərindən salınmış körpü və bərələri qorumaq, çayı maneəyə çevirmək idi.
İyunun 26-da bolşeviklərin ilk çay gəmiləri döyüşə göndərildi, lakin gözlənilən səmərəni vermədi.
Hərbi gəmilərin Bakı ətrafında geniş istifadəsi Sentrokaspi Diktaturası vaxtına təsadüf edir.
Dənizçi zabitləri gəmilərə qaytaran hərbi rəhbərlik onlardan təyinatı üzrə (quru qoşunlarının
dənizdən atəşlə dəstəklənməsi və dəniz desantlarının atəş təminatının həyata keçirilməsi) istifadə
etməyə çalışdı. Xırdalan, Hacıqabul döyüşlərində hərbi gəmilər geniş tətbiq edilirdi. Mənbələrin məlumatı
göstərir ki, əsasən 3 gəmidən istifadə edilirdi: "Ərdahan", "Qars" və "Göytəpə". Onların atəşi avqustun
əvvəllərində Ələt istiqamətindən türk- Azərbaycan qoşunlarına irəliləməyə imkan vermirdi.
Xəzər dənizinə nəzarət etmək üçün ingilislər burada güclü donanma yaratmağı
planlaşdırırdılar. Donanmanın əsas hərbi gəmiləri bolşevik meyilli olduğundan kommodor Norris iri ticarət
gəmilərini toplarla
silahlandırıb donanma yaratmağı təklif edirdi. Çox böyük çətinliklə "Ventyur" və "İqnati"
gəmilərini Sentrokaspi Diktaturasından bu məqsədlər üçün alan ingilislər Bakını tərk edənə qədər
gəmiləri silahlandıra bilmədilər.
155
Dənizdən gələn təhlükəni nəzərə alaraq Qafqaz İslam Ordusunun komandanlığı sahil müşahidə postları
yaratmışdı. Avqustun 11-də Ələt - Puta arasında gəmilərdən dəniz desantı çıxarmaq cəhdi həyata keçirildi, lakin
50 nəfərlik ilk dəstə sahilə çıxan kimi irəli yeridilən Azərbaycan zirehli qatarı desantı atəşə tutdu,
sonra isə
atəşlə gəmiləri sahildən uzaqlaşmağa məcbur elədi.
156
General Denstervil Sentrokaspi Diktaturası donanmasının fəaliyyətini istehza ilə təsvir edir və
döyüş qabiliyyətinin aşağı olmasını ilk növbədə donanma heyətinin qorxaqlığı ilə izah edir. Yazır
ki, kommodor Norris kanoner gəmilərinin birində Bakıdan cənubda Xəzər sahili boyunca uzanan dəmiryol
xəttini atəşə tutub keçən qatarları məhv etmək məqsədi ilə dənizə çıxır. "Əlverişli mövqe seçiləndən sonra atəş
açıldı, ancaq nəticə yox dərəcəsində idi, odur ki, Norris kapitana daha dəqiq atəş açmaq üçün sahilə
yaxınlaşıb hədəfə qədər olan məsafəni azaltmaq təklifini verdi. Müvafiq göstərişlər verilən kimi
matrosların üzündə təəccüb və narazılıq cizgiləri görsəndi, onların nümayəndəsi dərhal kapitana
yaxınlaşdı". Norrisin sözlərindən kapitanla gəmi heyətinin seçdiyi komitəsinin uzun-uzadı danışıqlarını
təsvir edən Denstervil sonda yazır: "Komitənin iclasında qərara alındı: düşmənin hardasa sahildə
artilleriyası olduğundan sahilə yaxınlaşmaq təhlükəlidir, çünki gəmi düşmən atəşinə tuş gələ bilərdi.
Kapitanın əmri ləğv edildi, komitənin özü üçün daha təhlükəsiz qərarı verildi: Bakıya qayıtmaq. Bu əmr dərhal
icra olundu".
157
154
Военные моряки в боьрбе за власть Советов в Азербайджане и Прикаспии. 1918-1920 г. Сб. документов. Баку, 1971, с.42, 43,346.
155
Денстервиль, с.96.
156
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu..., s.304.
157
Денстервиль, с. 106.
56
Dostları ilə paylaş: |