Baş Qərargah zabiti olan polkovnik Stoks əməliyyatların planlaşdırılmasında əvəzsiz idi. O,
həmçinin
əməliyat vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ilə məşğul idi. Ehtimal ki, bunları nəzərə alan Denstervil
Бакıуа
gəlmiş ilk ingilis dəstəsinin komandiri vəzifəsinə polkovnik Stoksu təyin etmişdi. Generalın özü-nün Bakıya
gəlişindən sonra Stoks ingilis qoşunlarının qərargah rəisi təyin edilsə də, Sentrokaspi Diktaturası qoşunlarının
komandanı Dokuçayevin qərargahına göndərilmiş və burada məsləhətçi, əlaqə üzrə zabit və eyni
zamanda, Denstervilin "göz və qulaqları" vəzifələrini icra edirdi.
İngilis qoşunlarının komandanı vəzifəsini kral səhra artilleriyasının zabiti, polkovnik Q.Keyvort
icra edirdi. Mayın 25-də Denstervilin dəstəsinə qoşulan
polkovnik avqustun 11-dən döyüşlərin
sonuna qədər
qoşunların komandanı vəzifəsini icra etmişdir.
Bakıda olan ingilis qoşunlarının əsasını 39-cu piyada briqadasının alaylarından toplanmış yığma taborlar
təşkil etdiyindən bu hissələrə 39-cu piyada briqadasının komandiri polkovnik Faviel rəhbərlik edirdi.
Bakı
uğrunda son döyüşlərdə o, müdafiə xəttinin sağ cinahına rəhbərlik edirdi.
Polkovnik Uorden piyada qoşunların müfəttişi təyin edilmişdi. O,
əsasən erməni qoşunlarının təlimi ilə məşğul olurdu. General Denstervil yazır
ki, "onun
vəzifələrinə cəbhə xəttini hər gün gəzmək və yerli qoşunların onlara
tapşırılmış
mövqelərdə olmasına (bunu о bir dəfə də olsun görməmişdir), onların
ərzaq və sursatla vaxtında təmin edilməsinə nəzarət etmək, insanların
çoxsaylı və əsaslı şikayət və tələblərini yoxlamaq və yerinə yetirmək tapşırıqları
aid idi".
Qoşunların təminat məsələləri ilə polkovnik Krauford məşğul idi.
General
Denstervil yazır ki, bu zabit "zirehi avtomobillər dəstəsinə rəhbərlik edir, lakin iş
bilən adam olduğundan Bakı intendantlığına rəhbərlik etmək ona
tapşırılmışdır". Ərzaq məsələsinin həll olunmasında polkovnikə ingilislərin Bakıda
keçmiş konsulu Klaren köməklik edirdi.
Bakıya təzə
gələndə
yaradılması tapşırığı verilir.
О,
general Denstervil оnа
Qafqaz
polkovnik Raulinsona arsenalda qayda-
qanun
bu tapşırığı bacarıqla həll etmişdi. Daha
sonra
İslam Ordusunun arxasında təxribat
əməliyyatı
keçirməyi tapşırır. Plana əsasən Raulinson gəmi ilə Lənkərana gəlməli, daha sonra
Muğan qiyamçılarının köməyi ilə avtomobillər Muğan düzünün şimal
hissəsinə hərəkət etməli və Kür üzərində salınmış dəmiryol
körpüsünü
dağıtmalı
idi.
Qeyd
etmək lazımdır ki, bu tip əməliyyatlar məşhur polkovnik
Lourensin rəhbərliyi ilə ingilislər tərəfindən İngilis qoşunlarının zabiti,
mayor Osmanlı ordusunun arxasında Ərəbistanda da keçirilmiş və
çox səmərəli olmuşdu. Toplanmış təcrübənin Azərbaycanda da tətbiqi
türk-Azərbaycan qoşunları üçün təhlükəli ola bilərdi. General Denstervil
qeyd edir ki, "Raulinson əməliyyatı hərtərəfli hazırlamışdı və sentyabrın
13-də Lənkərana yollanmalı idi". Sentyabrın
12-də Bakıya həlledici hücumun hazırlanması barəsində xəbər alan
Denstervil Raulinsonun əməliyyatını təxirə salmağa məcbur oldu.
Sentyabrın 14-də isə təxliyyə başlayanda Raulinsona başqa tapşırıq verildi. O,
200 ton yük qaldıra bilən "Armyanin" gəmisinə silah, sursat və
partlayıcı maddələr doldurub Ənzəli limanına yollanmalı idi. İngilislərin
getməsinə maneçilik törətməyə çalışan rus-
erməni heyətinin müqavimətinə baxmayaraq Raulinson tapşırığı yerinə yetirdi. Raulinsona bütün tədbirlərində
ABŞ vətəndaşı Dana köməklik edir (o, əvvəllər Bakıda neft mədənlərində çalışmışdı), həmçinin
tərcüməçi rolunu oynayırdı.
Kral mühəndis qoşunlarının zabiti mayor Xaslam mövqelərin mühəndis təminatına cavabdeh idi. Ondan
ilk növbədə müdafiə xəttində səngərlərin qazılması və onların qarşısında tikanlı məftillərin
çəkilməsi tələb edilirdi. Avqustun 26-da türk-Azərbaycan qoşunlarının Palçıq Vulkanı təpəsinə
hücumu zamanı mayor müdafiəçilərlə birgə vuruşmuş və həlak olmuşdu.
İngilis
qoşunları
Bakıya
gələndə
zirehli
avtomobillər dəstəsinə (3 ədəd avtomobil)
polkovnik
Krouford rəhbərlik edirdi. Lakin ona qoşunların
ərzaqla təminatı tapşırılmışdı. Zirehli avtomobillər
dəstəsinə 3 ədəd rus avtomobili də əlavə edilmiş və
dəstəyə rəhbərlik
markiz d Albissiyə tapşırılmışdı.
Yük maşınlarına cavabdehlik isə kapitan Aldqama
həvalə olunmuşdu.
General Denstervilin dəstəsində teleqraf -
telefon
rabitəsinin qurulmasına mayor Pulverman
rəhbərlik edirdi. Ona kapitan Foksli köməklik
zabit etibarlı rabitə sistemi yarada bildilər.
Dəstənin maliyyə məsələləri ilə Kanada piyada hissəsinin zabiti mayor Nyukom məşğul olurdu. General
Denstervil yazırdı ki, "maliyyə əməliyyatlarında onun böyük təcrübəsi var".
Cənubi - Afrika qoşunlarının zabiti mayor Vanderberq mövqelərin pulemyotla müdafiəsinin rəhbəri təyin
edilmişdi.
Mayor Raulandson "Densterfors" tərkibində olsa da generalın əmri ilə Biçeraxovun dəstəsi
ilə birgə Şimali Qafqaza göndərildi. O, burada olan ingilis polkovniki Paykla bərabər çalışmalı idi.
Lakin Payk həlak olduğundan Raulandson çox çətinliklə də olsa qayıtdı.
Kapitan Noel Qafqaz İslam Ordusunun arxasında diversiyalar törədilməsi üçün hazırlanırdı, lakin türk-
Azərbaycan hissələrinin hücumları ona da (polkovnik Raulinson kimi) əməliyyatı həyata keçirməyə
imkan
vermədi.
Kapitan Saunders əkskəşfiyyat işi ilə məşğul idi.
"Kommodor Norris rəhbərlik etdiyi bir neçə dörddüymlük toplarla silahlanmış kral dəniz
piyadaları
dəstəsi"nin komandiri olmaqla bərabər Xəzərdə yaradılacaq dəniz qüvvələrinin rəhbəri təyin edilmişdi.
Qoşunlarda fəaliyyət göstərən zabitlərə gəldikdə isə general aşağıdakı zabitlərin adlarını göstərir: mayor
Ley (Şimali Stafford alayının komandiri), mayor Enqeldyu (polkovnik Qazarovun yerli erməni
taborlarında
ingilis nümayəndəsi; sentyabrın 14-də iki ingilis
zabiti ilə
bərabər qaçan
erməni
dəsətələrini
saxlamağa
çalışmış, bunun əbəs olduğunu görərək döyüşə
atılmış
və ağır yaralanmışdı), mayor Deyrel (yerli
erməni
taborlarında ingilis nümayəndəsi), kapitan Kreq (bölük
komandiri), mayor
B.Qavelok
Suttor, kapitan Brey
(general
kapitan
Bollinqton
(bölük
(həlak olub),
mayor
Denstervilin
komandiri),
yavəri),
kapitan
Makbet,
Turkinqton (bölük komandiri), leytenant
kapitan Sparrou (bölük komandiri), leytenant
Pitti
(bölük komandiri, Binəqədi yaxınlığındakı
döyüşdə
həlak olub), leytenant Puadebar.
Kapitan Sesil Cadd döyüşənlərin ön cərgələrində olmuş və öz təəssüratlarını müharibədən sonra
çap
etdirdiyi "General Denstervillə İran Zaqafqaziyada" adlı kitabında qələmə almışdır.
İngilis qoşunları sentyabrın ortalarında Azərbaycanı tərk edəndən sonra "Norspersfors" ("Şimali
İran qoşunları") adlandırıldı.
181
4.3. Ġngilis qoĢunlarının say tərkibi və strukturu
General Denstervilin öz qeydləri göstərir ki, toplam halda ingilis qoşunları üç tabor piyada,
bir top
batareyası, üç yüngül zirehli avtomobil iki aeroplandan ibarət olmuşdur.
Denstervilin ingilis qoşunlarının azlığını yaxşı anlayırdı: "Bu qədər qoşun olanda bizim
hissələrdən ehtiyyat qüvvo ayırmaq çətindir, ona aörə də bütün ehtiyat qüvvələr yerli şəhər
dəstələrindən təşkil olurıdu,
lakin onlar tələb olunanda heç vaxt tapılmırdılar. Bizim qüvvələrdən yalnız yerli döyüşçüləri dəstəkləmək üçün
bir dəstə və yerli əhəmiyyətli kiçik ehtiyat qüvvəsi yarada bildik. Bakı mövqelərində
dayanan ingilis qoşunlarının sayı 900 süngüdən artıq olmamışdır".
182
İngilis qoşunları müdafiə
xəttinin strateji nöqtələrində mövqe tutmuşdur. Şəhərdə keşikçi xidmətlərini yerinə yetirən təminat
hissələrinin zabit və əsgərləri də əlavə ediləndə ingilislərin canlı qüvvəsinin sayı 1300 nəfər təşkil edirdi.
Bu döyüşçülər Qloçester, Şimali Stafford, Uorçester və Varvik alaylarının yığma taborlarından başqa kral
səhra artilleriyasının 8-ci batareyası (mənbələrdə
8-16 top olması göstərilir) və 730-cu avtomobil bölüyünə ("Ford" avtomobilləri), həmçinin qərargaha aid idilər.
Döyüşlərin ən ağır yerlərində Şimali Stafford və Varvik alaylarının taborları yerləşdirilmişdi ki,
bu da təsadüfi deyildi.
1881-ci ildə yaradılan Şimali Stafford alayı (Şahzadə Uelsin alayı və ya 98-ci piyada alayı) xətt piyada
alayları kateqoriyasına aid olmuşdur.
183
Нər il oktyabrın 19-da yubileyini qeyd edən alayın parad paltarında əsas
rənglər tünd-bordo, qara və gümüşü idi. Əslində ilk taborları 1756-cı ildə yaradılan alayın yaradılma tarixinin
181
Агаев Ф. «Британский лев» на Кавказе // Азербайджан в мире, 2006, № 2, с.115.
182
Денстервиль, с.94.
183
А Short History of The Staffordshire Regiment, published by the regiment,1972; Swinson A. A Register of the Regiments and Corps of the British Army,
London, 1972 Kitabların materialları
en.wikipedia.org
/wiki/ North_ Staffordshire_Regiment» INTERNET səhifəsində yerləşdirilib.
67
Dostları ilə paylaş: |