azad etməyə çalışan Müsəlman Korpusunun köməyinə kiçik hərbi hissə göndərə bildi. Bolşeviklərlə mübarizə
aparan Qosinski Dağıstanın rus əhalisinə zərər yetirməyi qadağan etmişdi. Ruslara və rus qoşunlarına rəğbəti
ona 1919-cu ildə Denikin ordusunun dağlılara necə təhlükə törədəcəyini görməyə imkan vermədi. 1919-cu ildə
Denikinlə danışıqlara yollanan Qosinski heç nəyə nail ola bilmir, Dağlılar Respublikası denikinçilər tərəfindən
dağıdılandan sonra o, müxalifətə keçir. Həm Denikin, həm də bolşeviklərə qarşı vuruşan
Qosinski bütün məbrumiyyətlərə sinə gərmişdir. Dağıstanda, sonra isə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti
qurulanda o, qaldırdığı antisovet qiyamının rəhbəri olmuşdu. 1921-ci ilin mayında qiyam yatırılandan
sonra Çeçenistana keçmiş və
1925-ci ilədək gizli fəaliyyətlə məşğul olmuşdu.
291
1925-ci ildə Qosinski sovet orqanları tərəfindən
aşkar
edilərək öldürülmüşdür. Həmçinin onun 16 yaşlı oğlu və iki qızı, digər qohumları da güllənmişdilər.
Osmanlı zabitləri. Bilavasitə QİO-ya aidiyyatı olan zabitlərə keç-məzdən əvvəl QİO-nun yaradılmasının
təşəbbüskarı olan Ənvər paşanın bioqrafiyasının bəzi məqamlarını açıqlamaq lazımdır. Ənvər paşa 1880-ci ildə
İstanbulda anadan olub, hərbi təhsil alıb, 1903-cü ildə İstanbulda Baş
Qərargah Akademiyasını bitirib.
292
1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin Baş qərargah
rəisi vəzifəsinə təyin edilən Ənvər bəy general rütbəsinə layiq görülür və
faktiki olaraq Osmanlı dövlətinin daxili və xarici siyasətini müəyyənləşdirən
şəxslərdən biri olur. Onu yaxından tanıyan şəxslər (istər dostlar, istərsə də düşmənlər)
qeyd edirdilər ki, şəxsən şücaətli olan, təhlükə anında soyuqqanlığını itirməyən Ənvər
paşanın mənfi xüsusiyyətləri inadkarlığı, müştəbehliyi, heç kimin, hətta ən yaxın
dostlarının belə məsləhətlərinə qulaq
asmaması
ilə şərtlənirdi. Çılğın təbiətli Ənvər paşa avantüra xarakterli əməliyyatlara atılır,
bəzən
qoşunların real vəziyyəti və imkanlarını nəzərə almadan taleyüklü qərarlar qəbul
edirdi.
1917-ci ildə ölkənin hərbi naziri təyin edilən və bu vəzifədə QİO-nun
yaradılması
barəsində qərar qəbul edən Ənvər paşa Azərbaycan və azərbaycanlılara daim
hörmətlə yanaşmış, onların istər çar, istərsə də bolşevik Rusiyasının əsarətindən qurtarması üçün əlindən gələni
edəcəyini
vurğulamışdır. İdealı bütün türk xalqlarını özündə birləşdirən Böyük Türküstan yaratmaq olan Ənvər
paşa
qarşısına əlçatmaz, qeyrireal məqsədlər qoyurdu. Osmanlı dövləti müharibədə məğlub ediləndən sonra istefaya
çıxan Ənvər paşa Azərbaycana gəlmək üçün dəniz yolu ilə Krıma keçdi, lakin Şimali Qafqazda
yollar bağlı olduğundan Moskvaya yollandı. Türkiyə ilə əlaqələr qurmağa çalışan sovet hökuməti onu qeyri-
rəsmi şəxs kimi qəbul etdi, "İslam ihtilal cəmiyyətləri ittifaqı" adlı təşkilat yaratmasına imkan verdi. Bakıya
gələrək burada Şərq xalqlarının qurultayında iştirak edən Ənvər paşa sovetlərin köməyi ilə Orta Asiyaya
keçdi. Onun ingilisələrə qarşı mübarizə aparacağından əmin olan Sovet hökuməti Orta Asiyada fəaliyyət
göstərən basmaç dəstələri ilə əlaqə qurmasına maneçilik törətmədi. Lakin bolşevikləri türk-müsəlman
xalqlarının istiqlalı yolunda maneə hesab edən Ənvər paşa sovetlərə qarşı
üsyan qaldırdı,
yaratdığı dəstələr başında yürüşə başladı. Çoxsaylı sovet qoşunları
tərəfindən mühasirəyə alınaraq məğlub edilən Ənvər paşa 1922-ci ildə Türküstan çöllərində döyüşdə
həlak oldu.
293
Bu görkəmli şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinə müxtəlif cür yanaşmaq olar. Lakin bir şey
aydındır ki, onun QİO-nun yaradılması və bu ordunun Azərbaycana yeridilməsı barəsində əmri
Azərbaycan xalqının taleyində tarixi rol oynamışdır.
Mehmet Vehib paşa (Kaçı) 1877-ci ildə anadan olub, hərbi məktəbi və
Hərbi
Akademiyanı bitirib. 1909-cu ildə rüşdiyə hərbi məktəblərindən birinə rəis
təyin olunan Vehib bəy tezliklə qoşunlara təyinat aldı və 1912-ci il Balkan
müharibəsində iştirak etdi. I Dünya müharibəsində firqə, sonra isə korpus komandiri
olan Vehib bəy general rütbəsinə layiq görülür, Çanaqqala
döyüşlərində onun
təşkilatçılıq
qabiliyyəti özünü göstərir. 1917-ci ildə 3-cü Ordu komandanı təyin edilərək
Qafqaz cəbhəsinə gələn Vehib paşa təkcə hərbçi deyil, siyasətçi kimi də
bacarıqlı olmasını göstərmişdi. 1918-ci ilin iyunun əvvəllərində 3-cü, 6-cı və 9-cu
Ordulardan ibarət olan Şərq ordular qrupu komandanı təyin edilən Vehib paşa iyunun
29-da istefaya çıxır. I Dünya müharibəsindən sonra o, mühacirətə gedir və 1940-cı ildə
vəfat edir.
294
Xəlil paşa (Kut) 1881-ci ildə anadan olub. 3-cü Ordunun tərkibində
Qafqaz cəbhəsində vuruşaraq özünü bacarıqlı zabit kimi göstərən Xəlil bəy
1915-ci ilin
əvvəllərində 20 minlik dəstənin başında Urmiya istiqamətində irəliləmiş və onu tutmuşdur. N.Korsun
qeyd
edirdi ki, öz dəstəsində nizami qoşunların güclü qruplaşmasını qoruyub saxlaya
291
Гражданская война. Энциклопедия, с.156.
292
Гражданская война. Энциклопедия, с.670.
293
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.1, s.364-366.
294
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.423.
295
Корсун. Кавказский фронт, с.215, 229.
97
Dostları ilə paylaş: |