7.2. Qafqaz Ġslam Ordusunun üzləĢdiyi ilk rəqiblər və
bu döyüĢlərin nəticələri
Qırmızı Ordunun hissələri həm Şamaxı yolu ilə, həm də dəmir yolu xətti boyunca irəliləyirdilər. Hərəkət
boyu bolşevik-erməni hissələri müsəlman kəndlərini məhv edir, əhalini qırır, erməni əhalisini silahlandırırdılar.
Azərbaycan hökumətinin QİO-nun komandanlığından əsas
tələbi bu qırğınların qarşısını almaq idi. Ona görə də bütün hissələrin
toplanmasını gözləmədən, mövcud hissələrlə düşmən üzərinə
getmək, onu Gəncədən
mümkün qədər uzaqda qarşılamaq qərarı
qəbul
müharibəsi zamanı Diyarbəkr və
Anadoluda,
Azərbaycanda
baş
verən
hadisələr
sübut
təcavüzkarlığının bir xüsusiyyəti var: hər
zaman
edildi. Lakin I
Dünya
1918-ci ilin
yayında
edirdi
ki,
erməni
dinc əhali kimi
qəbul
edilən ermənilər birdən-birə silahlanıb ətraf türk-müsəlman
kəndlərinin
əhalisinə divan tuturlar. Gəncədə erməni qəsəbəsinin əhalisi
inqilab dövründə silah yığmış və hətta 600 nəfərdən ibarət tam təşkil olunmuş, tüfənglər və pulemyotlarla
silahlanmış tabora malik idi.
337
Taborun Gəncəçay üzərindəki körpüyə nəzarətçilər qoyması, şəhərin erməni
hissəsinə keçən azərbaycanlılara atəş açması Gəncə ermənilərinin xislətindən xəbər
verirdi. Gözləmək olardı ki, türk və Azərbaycan hərbi hissələri
Qırmızı Orduya qarşı hərəkət edən zaman erməni taboru müsəlman
məhəllələrinə hücum edəcək, sonra isə Qırmızı Ordu ilə vuruşan
QİO-nun arxasında təxribatlar törədəcək. Bu səbəbdən şərqə doğru
hərəkət etməzdən əvvəl erməni taboru tərksilah edilməli idi.
Tərksilahı Gəncə müfrəzəsi həyata keçirməli idi. Digər problem
Yelenendorf almanlarının
338
təşkil etdikləri taborun mövcudluğu ilə
bağlı idi. Tabor dörd piyada və bir pulemyot bölüyündən ibarət
olmuşdu. Ona Rusiya ordusunda xidmət keçmiş zabitlər
rəhbərlik edirdilər.
339
Taborun odlu silahlara, о cümlədən 4 pulemyota malik olması sonralar problem təşkil edə
bilərdi. Dəstənin komandanlığı birinci növbədə bu problemin həllinə nail oldu. Qəsəbənin rəhbərliyi ilə əlaqə
saxlanılmış, onlara ya əməkdaşlıq, ya da tərksilah təklifi verilmişdi. Türkiyənin Almaniya ilə müttəfiq olaraq,
bolşevik hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmasını bilən alman icmasının rəhbərləri türk qoşunları ilə
birgə əməliyyatlarda iştirak etməyə razılıq verdilər.
340
Alman taboruna türk zabiti komandir təyin edilmişdi. Tabor Zurnabad-Hacıkənd xəttində yerləşdirildi və
bununla Gəncə ermənilərinin ətraf erməni kəndləri ilə əlaqəsi kəsildi. Dəstənin hissələri iyunun 10-da gecə saat
23.30-da şəhərdən çıxmış, Yelenendorf istiqamətində hərəkət etmiş, ermənilərin nəzarət etdikləri
körpülərdən aralı çayı keçdikdən sonra sürətlə Gəncəyə doğru irəliləmiş və iyunun
11-nə səhər tezdən şəhərin erməni məhəlləsini mühasirəyə almışdı. Süvari alayın
döyüşçüləri
4 erməni müşahidəçisi və keşikçini əsir götürdülər. Dəs-tə məhəllələrə
qəfil
hücum edə bilərdi, lakin komandanlıq itkilərin qarşısını almaq üçün ermənilərlə
silahı yerə qoymaq barədə danışıqlar aparmağa üstünlük verdi. Danışıqlar üçün 2
zabit göndərildi (türk zabiti Səbahəttin Əfəndi və azərbaycanlı zabit Səməd bəy),
lakin ermənilər parlamentyorlara atəş açdılar.
341
Bundan sonra erməni
taboru hücuma keçərək, mühasirəni yarmağa çalışdı. Lakin bu onlara nəsib
olmadı, hər
iki tərəf itkilər verdi. Türk qoşunundan 13 nəfər həlak olmuş,
7 nəfər yaralanmışdı. Türklərdə bu qədər itkinin olması əsgərlərin
evlərin arasındakı ağaclıq və bağlara səpələnməsi və qəfildən orda
gizlənmiş ermənilər tərəfindən atəşə tutulması ilə bağlı idi. Ermənilərin
əlinə keçmiş bir neçə türk əsgərinin cəsədi doğranaraq tanınmaz hala
salınmışdı.
342
Dəstə komandanlığı bir Yelenendorf almanını erməni hissəsinə göndərərək
tərksilah olunmayacaqları
təqdirdə top atəşinə tutulаcaqlarını bildirdi.
Ermənilərdən bir keşiş, bir zabit və bir komissar ağ bayraqla dəstə komandiri Cəmil Cahid bəyin
yanına
gəldilər, tərksilah olunmağa razılıq əldə edildi. Lakin ermənilər silahları təhvil vermədilər
və dəstə komandanlığı ultimatumu yenidən təkrarlamalı oldu. Ehtimal ki, ermənilər ətraf kəndlərdə
gizlənmiş erməni
337
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.183.
338
Hələ XIX əsrin əvvəllərində Rusiya hökuməti Azərbaycan ərazisinə Almaniyanın Vyurtemberq vilayətindən kəndli əhalini köçürmüş, onların bir çoxu
Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən sayaraq burada yaşayırdılar.
339
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.80.
340
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.82.
341
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.81.
342
Yenə orada, s.81.
110
dəstələrinin köməyini gözləyir, sonra isə Qırmızı Ordunun onlara yetişəcəyinə əmin idilər. İyunun 12-də səhər
ermənilər silahlarını təhvil vermədikləri üçün şəhərin erməni məhəlləsinə bir neçə top mərmisi atıldı.
Тор
atəşinin davam edəcəyindən qorxan ermənilər tərksilaha razı olduqlarını bildirdilər. Lakin könüllü olaraq cəmi
150 silah təhvil verildiyindən türk döyüşçüləri erməni məhəllərində axtarışlara başladılar, iyunun 13 və 14-də
erməni məhəlləsi mühasirədə saxlanılaraq silah toplanması davam etdirildi.
343
Yelenendorfun alman taboru ilə davranışı göstərdi ki, türk
hərbi hissələrinin komandanlığı qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün
danışıqlar aparmaq və ortaq məxrəcə gəlmək fikrindədir və bunu uğurla
həyata keçirir. Gəncə erməni taboru ilə baş verən hadisələr isə sübut etdi ki,
hər rəqib bunu başa düşmür. Erməni taborunun komandanlığı
türk komandanlığının danışıqlar təklifini zəiflik kimi qəbul etmiş,
tərk-silah tələblərinə məhəl qoymamış, köməyin gələcəyinə arxayın
olaraq silahsız parlamentyorlara
atəş açmış,
344
top atəşi təhlükəsi yaranan kimi iradələrini itirərək tərksilaha razılıq vermiş, lakin öz xislətlərinə
uyğun olaraq silahları gizlətməyə çalışmışdılar.
7.3. Qaraməryəm döyüĢü (1918-ci il 18 iyun)
İyunun 11-də Gəncə müfrəzəsi erməni taborunun tərksilahı ilə məşğul olanda türk ordusunun 5-ci Qafqaz
piyada firqəsinin 1-ci kalon Qazaxa çatdı və dəmir yolu ilə Gəncəyə daşınmağa başladı. Həmin gün Qırmızı
Ordunun 10 mindən artıq qüvvəsi güclü hücuma keçərək polkovnik L.Maqalovun 2 mindən az olan dəstəsini
geriyə sıxışdırırdı.
345
Maqalovun döyüşçülərinin, ilk növbədə Tatar süvari alayının döyüşçülərinin
təcrübəsi, onlara qoşulmuş könüllülərin əzmkarlığı dəstənin mühasirəyə düşməsinin qarşısını aldı. Tədricən geri
çəkilən Maqalovun qərargahı Ucarda təşkil edildi. Müdafiə mövqeləri hazırlanana qədər
irəliyə polkovnik Qlebovun rəhbərliyi ilə bir dəstə göndərildi. Sığırlı
dəmir yolu stansiyasını qorumağa çalışan dəstə düşmənin üstün qüvvələrinə iyunun
11-də bütün gün ərzində müqavimət göstərmiş, lakin saat 21-ə yaxın geri
çəkilməyə məcbur olmuşdu. Qələbəyə böyük əhəmiyyət
verən
S.Şaumyan
V.Leninə
teleqram göndərmişdi.
346
Bolşevik-
erməni hissələri Ağsu istiqamətində azərbaycanlıların könüllü dəstələrini
geri ataraq Göyçay istiqamətində irəliləyirdi.
347
Ucar stansiyasına gəlmiş H.Səlimov
əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatlarına əsasən, QİO-nun Ərkani-hərb rəisi Nazim
bəyə və MK-nın komandanına göndərdiyi raportlarda düşmənin 3 piyada taboru, bir
qaubitsa və bir mortir batareyası, dəmir yol bölüyü, süvari bölməsi ilə
hücum etdiyini, daim bu qüvvələrin artmasını bildirmiş, Maqalovun onların
qarşısını ala bilməyəcəyini proqnozlaşdırmışdı.
348
Sovet tarixşünaslığında göstərilir ki,
iyun-iyul aylarında tərəflər arasında döyüşlər üç istiqamətdə aparılırdı:
şimal-şərq
Şamaxı-Göyçay istiqaməti, mərkəzi dəmir yolu boyunca Hacıqabul-Kürdəmir-Ucar istiqaməti, cənub-şərq Kür
çayı sahili.
349
İyunun 12-də əlavə qüvvələri də döyüşə yönəldən bolşevik-erməni komandanlığı L.Maqalovun dəstəsini
geri atdı və Kürdəmir d/yolu stansiyasını ələ keçirdi.
350
Hücum edən korpusun qərargahı, 2-ci briqadanın əsas
hissələri, təminat bazaları dərhal Kürdəmirə köçürüldü. Q.Korqanov sağ və sol
cinahlardan
bataqlıqlarla
qorunan (Qafqaz Hərbi Dairəsinin 1903-cü il hərbi-topoqrafik xəritəsində bu bataqlıqlar aydın
görünür) və
yalnız mərkəzdən çox dar sahədə hücuma məruz qala bilən Kürdəmiri gələcək əməliyyatların əsas
bazasına çevirirdi. 4-cü briqada şimaldan irəliləyərək İsmayıllı kəndlərini dağıdır, insanları qırır,
Dağıstandan gələ biləcək köməyin qarşısını almağa çalışırdı.
351
Maqalovun itkilər verən dəstəsində 900 yaxın döyüşçü qalmış və artıq Yevlaxa real təhlükə yaranmışdı.
Buna baxmayaraq, Nuru paşa tabeçiliyində olan yeganə real qüvvə-10-cu Qafqaz piyada alayını
352
dəmir yolu
343
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.287.
344
XIII əsr sərkərdəsi Çingiz xanın dövründən başlayaraq Monqol dövlətinin hərb qanunlarından biri parlamentyorlara atəş açan yaşayış
məntəqəsinin
dağıdılmasını, əhalisinin məhv edilməsini tələb edirdi; insanpərvər türklər bu qanunu heç vaxt icra etmir, yalnız günahkarların
cəzalandırılması ilə
kifayətlənirdilər, halbuki ermənilərin bütün tarixləri, о cümlədən XX əsrdə Azərbaycan ərazilərində törətdikləri vəhşiliklər onlara qarşı məhz Çingiz xanın
adı çəkilən qanunun tətbiq edilməsinin ədalətli addım olmasını labüd edir.
345
Кязымзаде Ф. Борьба за Закавказье, с.68.
346
Большевики в борьбе за победу, с.507.
347
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
348
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.191.
349
Гражданская война. Энциклопедия, с. 145.
350
Большевики в борьбе за победу, с.507
351
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.85.
352
9-cu piyada alay Gəncədə ermənilərin tərksilahını bitirməmiş, digər hissələrsə hələ Ağstafada qatarlara minərək Gəncəyə təzəcə daşınmağa hazırlaşırdı.
111
Dostları ilə paylaş: |