bilərdi. Bu səbəbdən bolşeviklər silahlı gəmilərlə Kür çayı ilə irəliləyərək, xüsusi dəstə göndərməklə körpünü
partlatmağı planlaşdırdılar.
362
Bunun qarşısını almaq N.Ramazanova tapşırıldı. O, Kür çayı sahili ilə
hərəkət etməli, düşmən gəmiləri və quru qüvvələrinə rast gəldikdə onların hərəkətinin qarşısını almalı idi.
İyunun 16-da
Cavad bölgəsində mövqe tutmuş dəstədə Azərbaycan könüllülərindən başqa, bir türk piyada bölüyü, bir
türk
pulemyot taqımı (hər ikisi 10-cu Qafqaz piyada alayından), iki rus topu, 140 azərbaycan süvarisi var
idi.
363
Müsüslü istiqamətində həmin gün əhəmiyyətli hadisələr baş vermədi, yalnız 10-cu alayın 30-cu taboru
ətraf erməni kəndlərinin dəstələrini itki vermədən darmadağın etdi.
İyunun 17-də Qırmızı Ordunun Müsüslü istiqamətində başladığı hücum MK və Azərbaycan könüllüləri
tərəfindən dayandırıldı. Uğuru davam etdirmək məqsədi ilə 10-cu türk piyada alayının komandirı Osman bəy
QİO-nun Ərkani Hərb rəisi Nazim bəyə Qaraməryəm istiqamətində gözlənilmədən hücuma keçməyi təklif etdi.
Lakin hücuma keçmək üçün nə kifayət qədər sursat ehtiyatı toplanmış, nə də düşmənin qüvvə və
mövqeləri barəsində məlumat var idi. Üstəlik, Nazim bəy və Osman bəy nə Nuru paşaya, nə də Ə.Şıxlinskiyə
öz planları barədə məlumat verməmişdilər.
364
10-cu piyada alayı piyada halda Qazaxa gəlmiş, dəmir
yolu ilə Göyçaya iyunun 15-də gətirilmiş, istirahət etmədən rus və erməni kəndlərinin dəstələrini tərksilah
etməklə məşğul olmuş
və döyüşçülər fiziki baxımdan çox zəifləmişdilər.
365
10-piyada alay bölüklərinin böyük ərazidə
səpələnməsi,
hücumu dəstəkləmək üçün alayın ehtiyat qüvvəsinin olmaması və cinahları qorumaq üçün heç bir
tədbirin görülməməsi hücumu avantüra səviyyəsinə endirdi. Üstəlik Göyçay, Ağdaş və Yevlax,
həmçinin ətraf yollar Azərbaycanın şərq bölgələrindən bolşevik-erməni qətllərindən canlarını qurtarmış
qaçqınlarla (təxmini sayı 400 minə çatırdı) dolu idi.
366
Yolların boşaldılması, qaçqınlardan könüllü dəstələrin
toplanması işi təzəcə başlamışdı.
Nazim bəy Müsüslüdə, Osman bəy isə Qaraməryəm istiqamətində idi. İyunun 18-
də səhər tezdən 10-cu alayın 29-cu taboru Müsüslü, 28-ci və 30-cu
taborları Qaraməryəm istiqamətində artilleriya hazırlığı olmadan
hücuma başladılar. Taborların Qaraməryəmə yürüşü cəmi iki dağ topu ilə
müşayiət olunurdu ki, bu topların da mərmi ehtiyatı az idi.
367
Azərbaycan süvari hissələri hücuma cəlb edilməmişdi. Günorta saat
12-yə yaxın buraxılmış səhvlər özünü göstərdi. Türklərin 28-ci taboru
Qırmızı Ordunun 16-cı və 17-ci taborlarının cəbhədən və cinahlardan
açdığı atəş nəticəsində böyük itkilər verdi. Qızmar günəş altında bir
çatışmamazlıq da özünün biruzə verdi: türk hissələrində içməli su ehtiyatı yox idi.
Qırmızı Ordunun 18-ci taborunun döyüşə qoşulması 28-ci türk
taborunu geri çəkilməyə vadar etdi. Taborda yaranan çaşqınlıq panika
səviyyəsinə çatırdı, lakin
30-cu türk taborunun nəhayət ki, döyüş yerinə çatması və 28-ci taboru dəstəkləməsi
vəziyəti sabitləşdirməyə imkan verdi.
368
Baş verənlər barəsində xəbər tutan Nazim
bəy
günəşin altında 29-cu taboru Müsüslüdən Qaraməryəmə göndərdi. Tabor bolşevik hissələrinin
sol cinahına zərbə vurmaqla onları 20 verst sıxışdırdı və beləliklə 28-ci tabora olan təhlükə tam aradan
qaldırıldı. Lakin bolşeviklərin bütün qüvvələrinin 29-cu tabora qarşı yönəldilməsi onun Veysəlli kəndi
istiqamətində geri
çəkilməsinə səbəb oldu. Qırmızı Ordunun 21-ci taboru türklərin 29-cu taborunun döyüşdən
çıxmasını və
Müsüslü istiqamətinin boşalmasını düşünərək hücuma keçdi və Azərbaycan milli hissələri ilə
üzləşdi
Azərbaycan döyüşçüləri nəinki öz mövqelərindən
çəkilmədilər,
bölüyünü qaçmağa vadar etdilər Həmin bölüklərin şəxsi
heyəti
Qırmızı Ordunun 7-ci taborunun bir bölüyü döyüşə
getməkdən
göndərildi.
370
hətta hücum təşkil edərək düşmənin
iki
bolşeviklər tərəfindən tribunala
verildi.
369
imtina etdi və tərksilah olunaraq
Bakıya
İyunun 18-i axşam müəyyən olundu ki, QİO-nun qoşunları Qaraməryəm döyüşünü uduzublar. Belə ki,
düşmən öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmiş, türk hissələri böyük itkilər vermişdi.
371
Təkcə bir gün ərzində
122 nəfər şəhid olmuş və itkin düşmüş, 121 nəfər yaralanmışdır (yaralıların az olması erməni vəhşiliyi ilə izah
edilir: döyüşdə yaralanan türk əsgərlərini ermənilər əsir götürməyərək işkəncə ilə, süngü və
qılınclarla doğrayaraq öldürürdülər).
372
Bundan başqa 13 türk əsiri də işkəncə ilə öldürülmüşdü: döyüşlərdə
iştirak etmiş Sivaslı Mehmet oğlu Turanın söylədiklərindən aydın olur ki, türklər rus və erməni
əsirlərinə insanpərvər
362
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212.
363
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.89.
364
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
365
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.86.
366
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.87.
367
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.195.
368
Большевики в борьбе за победу, с.514; Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции, с.111; Yuceer N. Birinci Dünya savaşında,
s.84; Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.296-297.
369
Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье, с.114.
370
Большевики в борьбе за победу, с.524.
371
Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.117.
372
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.84.
113
Dostları ilə paylaş: |